چالشهای پیش‌روی صنعت برقآبی در ایران
با این حال، عملکرد نیروگاههای برقآبی به عوامل متعددی بستگی دارد که از آن جمله می‌‌‌توان به دسترسی به منابع آب پایدار، ظرفیت ذخیره‌‌‌سازی آب، ارتفاع آب در پشت سد، شرایط زمین‌‌‌شناسی و زیست‌‌‌محیطی و همچنین مدیریت صحیح منابع آب اشاره کرد. در این گزارش، با بررسی شاخص‌‌‌های مختلف عملکردی مانند ظرفیت نصب‌شده، تولید انرژی و هزینه‌‌‌ها و درآمدها، به ارزیابی عملکرد نیروگاههای برقآبی در ایران پرداخته شده است. نیروگاه برقآبی تنها بخشی از تجهیزات نصب‌شده بر روی یک تاسیسات انتقال آب، رودخانه یا سد است. به همین دلیل، عوامل متعددی در انتخاب ساختگاه یک نیروگاه برقآبی تاثیرگذار هستند که عبارتند از: 1.دسترسی به آب؛ 2.میزان ذخیره آب؛ 3.ارتفاع آب در پشت سد؛ 4.بررسیهای زمین‌‌‌شناسی؛ 5.میزان آلودگی آب؛ 6.میزان رسوب رودخانه؛ 7.تاثیرات زیست‌‌‌محیطی و 8.دسترسی به ساختگاه. در ادامه به بررسی شاخص‌‌‌های مختلف عملکردی نیروگاههای برقآبی در ایران پرداخته شده است.
ظرفیت اسمی
نمودار «1» روند ظرفیت اسمی نصب‌شده نیروگاههای برقآبی در 55سال گذشته را نشان می‌دهد. با وجود روند افزایشی ظرفیت اسمی نیروگاههای برقآبی در این دوره، سهم این نیروگاه‌‌‌ها از کل ظرفیت اسمی نصب‌شده، از 33درصد در سال 1346 به 13درصد در سال 1401 کاهش یافته است. در واقع این کاهش سهم، نشان‌‌‌دهنده رشد سریع‌‌‌تر ظرفیت نیروگاههای حرارتی در مقایسه با نیروگاههای برقآبی است. عواملی مانند محدودیت منابع آبی مناسب برای احداث سد، هزینه‌‌‌های بالای ساخت نیروگاههای برقآبی و توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر دیگر مانند انرژی خورشیدی و بادی می‌‌‌تواند در این کاهش سهم موثر بوده باشد.
تولید ویژه: نمودار «2» روند تولید ویژه (تولید ناخالص پس از کسر مصرف داخلی نیروگاه) نیروگاههای برقآبی و حرارتی را در 55سال گذشته نشان می‌دهد. تولید ویژه نیروگاههای برقآبی در این دوره به‌طور کلی افزایشی بوده، اما در سال‌های 1386 و 1398 کاهش موقتی داشته و سپس با افزایش نسبتا کمی ادامه یافته است. سهم تولید ویژه نیروگاههای برقآبی از کل تولید ویژه نیروگاه‌‌‌ها نیز از 36درصد در سال 1346 به 4درصد در سال 1401 کاهش یافته است. کاهش تولید ویژه نیروگاههای برقآبی می‌‌‌تواند ناشی از عواملی مانند خشکسالی و کمبود آب پشت سد، عدم‌امکان بهره‌‌‌برداری از آب پشت سد به دلایلی نظیر رسوب‌‌‌گذاری و مدیریت آب پایین‌‌‌دست باشد. همچنین، افزایش راندمان نیروگاههای حرارتی می‌‌‌تواند در این کاهش سهم موثر باشد.
شکاف درآمد-هزینه: روند درآمد سالانه و هزینه سالانه نیروگاههای برقآبی طی شش‌سال گذشته نشان می‌دهد، روند شکاف درآمد و هزینه سالانه نیروگاههای برقآبی در این دوره افزایشی بوده و همواره درآمد سالانه بیشتر از هزینه سالانه بوده است. این یافته نشان می‌دهد که نیروگاههای برقآبی از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه هستند و درآمد حاصل از آنها می‌‌‌تواند برای پوشش هزینه سرمایه‌گذاری اولیه یا طرح توسعه و نوسازی و بهسازی آنها مورد استفاده قرار بگیرد.
متوسط هزینه متغیر تولید: روند متوسط هزینه متغیر (AVC) سالانه نیروگاههای برقآبی طی 12سال گذشته نشان می‌دهد، متوسط هزینه متغیر سالانه نیروگاههای برقآبی از 2تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت در سال 1388 به 55تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت در سال 1401 رسیده است. این افزایش می‌‌‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند افزایش هزینه‌‌‌های نگهداری و تعمیرات، افزایش حقوق و دستمزد و همچنین تورم باشد. با این حال، لازم است بررسیهای دقیق‌‌‌تری در خصوص عوامل موثر بر افزایش هزینه متغیر تولید نیروگاههای برقآبی انجام شود.
بهره‌‌‌وری نیروی کار: روند تعداد نیروی کار شاغل در بخش تولید برق کشور به‌ازای هر یک‌مگاوات ظرفیت اسمی نصب‌شده طی 10سال اخیر نشان می‌دهد، تعداد نیروی کار شاغل در بخش تولید برق حرارتی دولتی به‌ازای هر یک‌مگاوات ظرفیت اسمی نصب‌شده طی سال‌های 1392 تا 1401 کاهشی، اما در بخش تولید برقآبی دولتی افزایشی بوده است. این یافته به معنی کاهش بهره‌‌‌وری نیروی کار در بخش تولید برقآبی است (آمار تفصیلی صنعت برق ایران، ویژه مدیریت راهبردی، سال 1401). از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر افزایش بهره‌‌‌وری نیروی انسانی در بخش تولید برق حرارتی دولتی، می‌‌‌توان به کاهش سهم دولت در تولید برق به خاطر خصوصی‌‌‌سازی و افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بخش تولید برق اشاره کرد.
یافته‌‌‌های این گزارش نشان می‌دهد، با وجود افزایش ظرفیت اسمی نیروگاههای برقآبی، سهم آنها در تولید برق کشور کاهش یافته است. این کاهش سهم، علاوه بر عواملی مانند خشکسالی و محدودیت منابع آبی، به کاهش ضریب تولید و بهره‌‌‌وری نیروی کار در این بخش نیز مرتبط است. با این حال، نیروگاههای برقآبی از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه هستند و با اتخاذ راهکارهای مناسب می‌‌‌توان سهم آنها را در تامین انرژی پاک و پایدار کشور افزایش داد.
پیشنهادهای کاربردی:
1.مدیریت بهینه منابع آب: با توجه به خشکسالی و محدودیت منابع آبی، لازم است سیاست‌‌‌های مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت بازنگری شده و از هدررفت آب جلوگیری شود. همچنین، می‌‌‌توان با احداث سدهای جدید و افزایش ظرفیت ذخیره‌‌‌سازی آب، به تامین آب موردنیاز نیروگاههای برقآبی کمک کرد.
2. افزایش راندمان تجهیزات و کاهش تلفات انرژی: با نوسازی و بهسازی تجهیزات نیروگاه‌‌‌ها و همچنین استفاده از تکنولوژی‌‌‌های جدید در طراحی و بهره‌‌‌برداری از آنها، می‌‌‌توان راندمان تولید را افزایش و تلفات انرژی را کاهش داد.
3. خصوصی‌‌‌سازی و جذب سرمایه‌گذاری: با خصوصی‌‌‌سازی نیروگاههای برقآبی و ایجاد بستر مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، می‌‌‌توان به توسعه این بخش و افزایش کارآیی آن کمک کرد.
4. استفاده از فرصت‌‌‌های درآمدزایی: نیروگاههای برقآبی علاوه بر فروش انرژی الکتریکی، می‌‌‌توانند از طریق ارائه خدمات جانبی به شبکه برق و همچنین فروش گواهی صرفه‌‌‌جویی محیط‌زیست، درآمد کسب کنند. لازم است با ایجاد سازوکارهای مناسب، از این فرصت‌‌‌های درآمدزایی به نحو احسن استفاده شود.
5. بازنگری در طراحی و بهره‌‌‌برداری نیروگاه‌‌‌ها: با توجه به شرایط اقلیمی و الگوی مصرف، لازم است در طراحی و بهره‌‌‌برداری از نیروگاههای برقآبی بازنگری شود تا کارآیی آنها افزایش یابد. با اجرای این پیشنهادها و با برنامه‌‌‌ریزی دقیق و مدیریت بهینه، می‌‌‌توان از پتانسیل‌‌‌های آبی کشور به نحو احسن استفاده کرد و به سمت توسعه پایدار در حوزه انرژی حرکت کرد.
