چگونه ناامنی برق به عملکرد بنگاه‌ها آسیب می‌رساند؟
انحراف تولید با بی‌برقی
فاطمه صالحی: ناامنی برق چالشی جدی برای شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است، اما تاثیر آن پیچیده‌‌‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر میرسد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که اگرچه قطعی‌‌‌های مکرر برق بر بهرهوری و سرمایه‌گذاری SMEها تاثیر منفی دارد، اما این تاثیر کمتر از حد انتظار است. با این حال، ناامنی برق همچنان مانعی جدی برای رشد و توسعه SMEها در این کشورها محسوب می‌شود. شرکت‌های خاورمیانه‌‌‌ای رتبه اول گزارشدهی محدودیت برق به‌عنوان یک ضعف زیرساختی را دارند و در شرایط تداوم این ضعف زیرساختی، بنگاه‌ها به سمت فعالیت‌های نامولد هدایت می‌شوند.
در جهان در حال توسعه، حدود 90میلیون شرکت کوچک و متوسط رسمی بیش از دو سوم تمام مشاغل را تامین می‌کنند. این شرکت‌ها که 22درصد آنها در بخش تولید صنعتی فعالیت می‌کنند، در رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال نقش حیاتی دارند. با این حال، یکی از چالش‌‌‌های اساسی که این شرکت‌ها با آن مواجه هستند، ناامنی برق است.
مطالعه‌‌‌ای که اخیرا توسط موسسه توسعه خارجی (ODI) انجام شده، به بررسی تاثیر ناامنی برق بر عملکرد SMEها در کشورهای در حال توسعه، از جمله بنگلادش، نیجریه و اوگاندا پرداخته است. این کشورها نمونه‌‌‌هایی از مناطقی هستند که با چالش جدی ناامنی برق مواجه‌اند.
وضعیت ناامنی برق در کشورهای مورد مطالعه بسیار نگران‌‌‌کننده است. برای مثال، در بنگلادش به طور متوسط 65قطعی برق در ماه با مدت متوسط یک‌ساعت برای هر قطعی رخ می‌دهد. در نپال، این آمار به 226قطعی در ماه با متوسط 3.6ساعت برای هر قطعی میرسد. نیجریه با 32.8قطعی در ماه و متوسط 8ساعت برای هر قطعی و اوگاندا با 6.3قطعی در ماه و متوسط 6.3ساعت برای هر قطعی در رده‌‌‌های بعدی قرار دارند.این آمارها نشان می‌دهد که SMEها در این کشورها با چالشی جدی در تامین برق پایدار مواجه هستند. اما سوال اصلی این است که ناامنی برق چه تاثیری بر عملکرد این شرکت‌ها دارد؟
تاثیر ناامنی برق بر بهرهوری
یکی از فرضیات رایج این است که ناامنی برق تاثیر منفی قابل‌توجهی بر بهرهوری SMEها دارد. اما یافته‌‌‌های این مطالعه نشان می‌دهد که این رابطه، پیچیده‌‌‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر میرسد. اگرچه ناامنی برق به طور کلی بر بهرهوری کل عوامل تولید (TFP) و بهرهوری نیروی کار تاثیر منفی دارد، اما این تاثیر در بسیاری موارد از نظر آماری معنادار نیست. به عبارت دیگر، اگرچه قطعی‌‌‌های برق مشکلاتی را برای SMEها ایجاد می‌کند، اما این شرکت‌ها توانسته‌‌‌اند تا حد زیادی خود را با این شرایط سازگار کنند. این امر می‌‌‌تواند ناشی از بهبود شیوه‌‌‌های مدیریتی و بهینه‌‌‌سازی فرآیندها در واکنش به چالش ناامنی برق باشد. به‌عبارت دیگر، برخی شرکت‌ها توانسته‌‌‌اند از این چالش به‌عنوان فرصتی برای نوآوری و بهبود عملکرد خود استفاده کنند. با این حال، تاثیر ناامنی برق بر بهرهوری یکسان نیست. تحلیل‌‌‌ها نشان می‌دهد که شرکت‌های کوچک‌تر بیشتر از شرکت‌های بزرگ‌تر تحت‌تاثیر قرار می‌‌‌گیرند. همچنین، مدت زمان هر قطعی (ساعت در روز) تاثیر منفی بیشتری نسبت به تعداد دفعات قطعی (روز در ماه) بر بهرهوری دارد. در اقتصاد ایران نیز بنگاههای تولید صنعتی و مولد در نتیجه قطعی برق بیشتر از سایرین آسیب می‌‌‌بینند.
تاثیر ناامنی برق بر رقابت‌‌‌پذیری
برخلاف انتظار اولیه، مطالعه نشان می‌دهد که ناامنی برق تاثیر قابل‌توجهی بر رقابت‌‌‌پذیری هزینه‌‌‌ای SMEها ندارد. دلیل اصلی این است که هزینه‌‌‌های مرتبط با برق معمولا کمتر از 10درصد کل هزینه‌‌‌های تولید را تشکیل می‌دهد. بنابراین حتی افزایش قابل‌توجه در این هزینه‌‌‌ها، تاثیر چندانی بر هزینه کل ندارد. با این حال، این امر به معنای بی‌‌‌تاثیر بودن ناامنی برق بر رقابت‌‌‌پذیری نیست. قطعی‌‌‌های برق می‌‌‌تواند از طریق کاهش کیفیت محصولات یا تاخیر در تحویل سفارش‌ها بر جنبه‌‌‌های دیگر رقابت‌‌‌پذیری تاثیر منفی بگذارد.
تاثیر ناامنی برق بر سرمایه‌گذاری
شاید مهم‌ترین تاثیر ناامنی برق بر SMEها در حوزه سرمایه‌گذاری باشد. یافته‌‌‌های مطالعه نشان می‌دهد که ناامنی برق تاثیر قابل‌توجهی بر تصمیمات سرمایه‌گذاری SMEها دارد. در کشورهایی با ناامنی برق بالا، SMEها تمایل کمتری به رشد و حرکت به سمت صنایع با شدت انرژی بالاتر دارند. همچنین، ناامنی برق یکی از عوامل مهم در تصمیم‌گیری در مورد مکان سرمایه‌گذاری است. مناطق با برق پایدارتر جذابیت بیشتری برای سرمایه‌گذاری دارند. تحلیل رگرسیون انجام‌شده نشان می‌دهد که افزایش 10درصدی در شاخص ناامنی برق (ترکیبی از تعداد و مدت قطعی‌‌‌ها) با کاهش 2.5درصدی در سرمایه‌گذاری SMEها همراه است. این رابطه در سطح اطمینان 99درصد معنادار است. همچنین این یافته‌‌‌ها نگران‌‌‌کننده است؛ چرا که نشان می‌دهد ناامنی برق می‌‌‌تواند مانعی برای صنعتی شدن و رشد اقتصادی باشد. SMEها ممکن است از سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های جدید که به برق پایدار نیاز دارند، خودداری کنند.
راهکارهای مقابله
با وجود این چالش‌‌‌ها، SMEها بیکار ننشسته‌‌‌اند و راهکارهای مختلفی را برای مقابله با ناامنی برق پیدا کرده‌‌‌اند. رایج‌‌‌ترین راهکار، استفاده از ژنراتور است. حدود 33درصد از SMEها در کشورهای در حال توسعه از ژنراتور استفاده می‌کنند. این رقم در کشورهایی مانند نیجریه به بیش از 80درصد میرسد. راهکارهای دیگر شامل تغییر در فرآیندهای تولید، تنظیم ساعات کاری با برنامه قطعی برق و در برخی موارد استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی است. اگرچه استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر هنوز در مراحل اولیه است و هزینه‌‌‌های بالای اولیه مانع اصلی استفاده گسترده از آن است؛ با این حال، استفاده از این راهکارها نیز با چالش‌‌‌هایی همراه است. برای مثال، هزینه‌‌‌های بالای خرید و نگهداری ژنراتور می‌‌‌تواند برای بسیاری از SMEها، به‌ویژه شرکت‌های کوچک‌تر، ممنوع‌کننده باشد. همچنین، استفاده از ژنراتور معمولا به معنای کاهش قابل‌توجه مصرف برق است و شرکت‌ها به‌ندرت قادرند در طول قطعی‌‌‌ها با ظرفیت کامل کار کنند.
پیامدهای سیاستی
یافته‌‌‌های این مطالعه پیامدهای مهمی برای سیاستگذاران دارد. با توجه به پیچیدگی تاثیر ناامنی برق بر SMEها، حل این مساله به رویکردی چندجانبه نیاز دارد.
اول، بهبود کیفیت شبکه برق باید در اولویت قرار گیرد. سرمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌‌‌های موجود می‌‌‌تواند در کوتاه‌‌‌مدت موثرتر از افزایش ظرفیت تولید باشد. همچنین، ارائه برنامه منظم و قابل پیش‌بینی برای قطعی‌‌‌های برق می‌‌‌تواند به SMEها در برنامه‌‌‌ریزی بهتر کمک کند.
دوم، حمایت از راهکارهای جایگزین ضروری است. دولت‌‌‌ها می‌‌‌توانند با ارائه مشوق‌‌‌های مالی، استفاده از منابع انرژی جایگزین مانند انرژی خورشیدی را تشویق کنند. همچنین، تسهیل اشتراک منابع مانند ژنراتورها بین SMEها می‌‌‌تواند راهکار موثری باشد.
سوم، بهبود محیط کسب‌وکار کلی ضروری است. کاهش موانع دیگر کسب‌وکار می‌‌‌تواند به SMEها در مقابله بهتر با چالش ناامنی برق کمک کند. این شامل بهبود دسترسی به تامین مالی، کاهش بوروکراسی و بهبود زیرساخت‌‌‌های دیگر می‌شود.
چهارم، حمایت هدفمند از SMEهای فعال در صنایع انرژی‌‌‌بر که بیشتر تحت‌تاثیر ناامنی برق قرار می‌‌‌گیرند، می‌‌‌تواند موثر باشد. این امر می‌‌‌تواند شامل ارائه یارانه‌‌‌های انرژی یا کمک به این شرکت‌ها برای بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی باشد.
نتیجه‌‌‌گیری
ناامنی برق چالشی پیچیده و چندبعدی برای SMEها در کشورهای در حال توسعه است. اگرچه تاثیر آن بر بهرهوری و رقابت‌‌‌پذیری کمتر از حد انتظار است، اما تاثیر قابل‌توجهی بر تصمیمات سرمایه‌گذاری و پتانسیل رشد SMEها دارد. حل این مشکل نیازمند رویکردی جامع است که شامل بهبود زیرساخت‌‌‌ها، حمایت از راهکارهای جایگزین و ایجاد محیط مناسب برای نوآوری و رشد SMEها می‌شود. با توجه به نقش حیاتی SMEها در اقتصاد کشورهای در حال توسعه، سرمایه‌گذاری در حل مشکل ناامنی برق می‌‌‌تواند منافع قابل‌توجهی برای توسعه اقتصادی به همراه داشته باشد. این امر نه‌تنها به بهبود عملکرد SMEها کمک می‌کند، بلکه می‌‌‌تواند محرکی برای نوآوری و رشد در کل اقتصاد باشد. در عین حال، SMEها نیز باید به دنبال راهکارهای نوآورانه و سازگاری با شرایط موجود باشند که می‌‌‌تواند شامل بهینه‌‌‌سازی فرآیندها، استفاده از فناوری‌‌‌های کم‌مصرف و همکاری با سایر SMEها برای اشتراک منابع باشد.
چشم‌‌‌انداز آینده
با توجه به روند رو به رشد تقاضای برق در کشورهای در حال توسعه و چالش‌‌‌های موجود در زمینه تامین آن، به نظر میرسد مشکل ناامنی برق حداقل در کوتاه‌‌‌مدت ادامه خواهد داشت. با این حال، چند روند امیدوارکننده وجود دارد:
1. پیشرفت فناوری: فناوری‌‌‌های جدید مانند شبکه‌‌‌های هوشمند و سیستم‌های ذخیره‌‌‌سازی انرژی می‌‌‌توانند به بهبود پایداری شبکه کمک کنند.
2. کاهش هزینه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر: کاهش مداوم هزینه‌‌‌های انرژی خورشیدی و بادی می‌‌‌تواند گزینه‌‌‌های جدیدی برای SMEها فراهم کند.
3. افزایش توجه سیاستگذاران: با توجه به اهمیت SMEها در اقتصاد، انتظار می‌رود توجه بیشتری به حل مشکل ناامنی برق در این بخش صورت گیرد.
4. نوآوری‌‌‌های مدل کسب‌وکار: ظهور مدل‌‌‌های جدید کسب‌وکار، مانند شرکت‌های خدمات انرژی (ESCOs)، می‌‌‌تواند راهکارهای جدیدی برای SMEها فراهم کند.
توصیه‌‌‌های عملی برای SMEها
با توجه به یافته‌‌‌های این مطالعه، SMEها می‌‌‌توانند اقدامات زیر را برای کاهش تاثیر منفی ناامنی برق انجام دهند:
1. ارزیابی دقیق نیازهای انرژی: SMEها باید ارزیابی دقیقی از نیازهای انرژی خود داشته باشند تا بتوانند راهکارهای مناسب را انتخاب کنند.
2. بهینه‌‌‌سازی فرآیندها: بازنگری و بهینه‌‌‌سازی فرآیندهای تولید می‌‌‌تواند وابستگی به برق را کاهش دهد.
3. سرمایه‌گذاری در راهکارهای جایگزین: با توجه به شرایط خاص هر شرکت، سرمایه‌گذاری در راهکارهای جایگزین مانند ژنراتور یا انرژی خورشیدی می‌‌‌تواند مقرون‌به‌صرفه باشد.
4. همکاری با سایر SMEها: اشتراک‌‌‌گذاری منابع و تجربیات با سایر SMEها می‌‌‌تواند به کاهش هزینه‌‌‌ها و یافتن راهکارهای نوآورانه کمک کند.
5. آموزش کارکنان: آموزش کارکنان برای نشان دادن واکنش مناسب در زمان قطعی برق می‌‌‌تواند به کاهش خسارات و حفظ بهرهوری کمک کند.
ناامنی برق چالشی جدی برای SMEها در کشورهای در حال توسعه است، اما این چالش می‌‌‌تواند به فرصتی برای نوآوری و بهبود عملکرد تبدیل شود. با رویکردی جامع که شامل اقدامات دولت، همکاری بخش خصوصی و نوآوری SMEها می‌شود، می‌‌‌توان امیدوار بود که این مانع به پلی برای رشد و توسعه اقتصادی تبدیل شود.
در نهایت، باید توجه داشت که حل مشکل ناامنی برق تنها بخشی از چالش‌‌‌های پیش‌روی SMEهاست. بهبود محیط کسب‌وکار، افزایش دسترسی به اعتبارات و ارتقای مهارت‌‌‌های مدیریتی نیز برای شکوفایی این بخش ضروری است. با رویکردی جامع و همکاری بین دولت‌‌‌ها، بخش خصوصی و خود SMEها، می‌‌‌توان امیدوار بود که این چالش‌‌‌ها به فرصت‌‌‌هایی برای رشد و نوآوری تبدیل شوند.
این مطالعه نشان می‌دهد که اگرچه ناامنی برق چالشی جدی است، اما SMEها توانایی قابل‌توجهی برای سازگاری و نوآوری دارند. با حمایت مناسب و سیاست‌‌‌های هوشمندانه، این بخش می‌‌‌تواند نقش خود را به‌عنوان موتور رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه به‌خوبی ایفا کند.
