وضعیت خوشههای صنعتی در ایران
هفتمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی آمایش سرزمین، با عنوان «خوشه صنعتی، پیشران توسعه پایدار منطقهای» با حضور مصطفی محمدی، مدیر گروه پژوهشهای صنعت موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی؛ فخرالسادات فاطمی، پژوهشگر گروه صنعت موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی و غلامرضا سلیمانی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم پزشکی در محل موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی برگزار شد.
به گزارش روابط‌عمومی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، در این نشست شناخت پتانسیل‌‌‌ها و استعدادهای منطقهای و تطبیق آن با طرح‌‌‌ها و برنامههای صنعتی، معدنی و تجاری که موضوع اصلی طرح آمایش سرزمین است و خوشههای صنعتی و ظرفیت آن برای تجدید ساختارهای تولیدی و تجاری منطقهای، مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت.
در ابتدای نشست، مدیر گروه پژوهشهای صنعت موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی به عناوین و محورهای شش‌نشست برگزارشده در زمینه آمایش سرزمین اشاره کرد و با بیان محورهای مختلف هریک از نشست‌ها و دیدگاه‌‌‌های متفاوت بررسی‌شده در هر یک، ضمن تبیین اهمیت برنامهریزی مبتنی بر آمایش سرزمین، نمایی از جنبه‌های متفاوت پیاده‌سازی طرح آمایش سرزمین و چالشهای مهم ساختاری، نهادی و منطقهای موجود در جهت تحقق آن را ارائه کرد.مصطفی محمدی با اشاره به مجموعه اقدامات انجام‌شده، توزیع عادلانه امکانات و فرصت‌ها متناسب با ظرفیت‌‌‌های هر منطقه را هدف اصلی این طرح عنوان کرد و افزود: با شناسایی استعدادها و پتانسیلهای معدنی، صنعتی و تجاری هر منطقه به تفکیک شهر و استان و براساس کدهای ISIC چهاررقمی تلاش شده است تا مسیر توسعه هر منطقه با هدف ایجاد فرصت‌‌‌های اشتغال، سرمایه‌گذاری و صادرات، از طریق تعیین پروژه‌های اولویت‌دار و تدوین برنامه دقیق اجرایی آن هموار شود. او خوشههای صنعتی را به‌عنوان یکی از ابزارهای توانمند در راستای نیل به توسعه پایدار منطقهای در چارچوب طرح آمایش سرزمین ذکر کرد که با برخورداری از ویژگی‌‌‌ها و پتانسیلهای خاص در تجمیع منابع و امکانات، فرصت بهرهبرداری بهینه از ظرفیت‌‌‌های منطقهای را فراهم کرده و با توانمندسازی بنگاههای کوچک و متوسط فعال در خوشههای صنعتی افزایش بهره‌‌‌وری، ارتقای کیفیت و رونق تولید را تسهیل می‌کند.
خوشهها، سیاستگذاری و توسعه محدوده جغرافیایی خوشهای
در ادامه فخرالسادات فاطمی، پژوهشگر گروه صنعت موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، با تمرکز بر مفهوم خوشه صنعتی، توانمندی این مفهوم را از منظر ادبیات علمی و تجارب کشورها برای هدایت برنامهریزی توسعه صنعتی و منطقهای در مناطق مختلف در سه بخش بررسی کرد.
او با مروری بر مبانی نظری خوشههای صنعتی، ابعاد، ویژگی‌‌‌ها و بازیگران اصلی آنها، تلاش کرد نحوه تجمیع ارزش‌‌‌ها، منابع، دانش‌‌‌ها و مهارت‌‌‌ها و همچنین چگونگی شکل‌‌‌گیری روابط پایدار بین بنگاههای فعال در خوشهها را توضیح دهد.پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی با اشاره به صرفه‌های ناشی از تجمیع، بر این موضوع تاکید کرد: بهرهگیری مناسب از صرفه‌های اقتصادی و اجتماعی خوشههای صنعتی، فرصت‌‌‌های جدیدی برای افزایش عملکرد نوآورانه بنگاه‌‌‌ها و توسعه منطقهای از طریق افزایش رقابت و همکاری و اقدامات مشترک فراهم می‌کند.
فاطمی اظهار کرد: مرور تجربه موفق کشورهایی همچون ژاپن و آلمان نشان می‌دهد که با توجه به وجود گونه‌‌‌های متفاوت خوشهای و انعطاف و توانمندی این مفهوم برای بهرهگیری در راستای کارکردهای متنوع، می‌‌‌توان با سیاست‌های هدفمند و مناسب، بسترهای متنوعی را برای رشد و توسعه منطقهای فراهم کرد.
او بر تدوین آگاهانه سیاست‌ها و خط‌مشی‌‌‌های شناختی، هنجاری و تنظیمی مناسب تاکید کرد و افزود: این سیاست‌ها ضمن تسهیل‌‌‌گری و ایجاد بستر مناسب برای رشد و توسعه بنگاههای فعال در خوشهها، با ایجاد حمایت‌های ضروری، توان ایستادگی آنها را در برابر چالشهای ساختاری، اقتصادی و محیطی موجود افزایش داده و میتواند با گذر از شرایط شکست خوشهای، تجربه‌های موفقی را ثبت کند.فاطمی در بخش دوم سخنرانی خود به مبانی و اصول کلی سیاستگذاری خوشهای پرداخت و گفت: پیچیدگی‌ها و الزامات فرآیند سیاستگذاری، بسترهای سیاستی موثر بر تدوین خط‌مشی خوشهای، گام‌‌‌های فرآیند سیاستگذاری خوشهای و تحولات ایجادشده در اولویت‌ها و نگرش‌های موجود در این فرآیند، از جمله موضوعاتی بود که در این بخش مورد اشاره قرار گرفت. او در بخش سوم صحبت‌های خود با توجه به توانمندی خوشههای صنعتی در بهبود ساختارهای تولیدی، نهادی و تجاری منطقهای و همچنین بررسی تجاربی مانند مناطق آزاد اقتصادی، ایده توسعه خوشههای صنعتی در محدوده جغرافیایی وسیعتر در نقاط همجوار مرزی و بین کشورهای همسایه را مطرح کرد. پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، بر تشکیل خوشههای جدید منطقهای بین کشورهای همسایه که از حوزه‌‌‌های دانشی مختلفی همچون علوم منطقهای، جغرافیای اقتصادی، برنامهریزی و توسعه منطقهای و همچنین تجارت و بازرگانی و استراتژی صنعتی بهره می‌برند تاکید کرد و گفت: این امر میتواند بستر مناسبی برای توسعه توانمندی‌‌‌های صنعتی و مدیریتی در منطقه وسیعتر فراهم کند. او ادامه داد: همچنین با افزایش ظرفیت فرهنگی و اجتماعی برای همکاری، مشارکت و اقدام جمعی شرایط مناسبی برای توسعه توان رقابتی منطقهای، پیوندهای گسترده‌‌‌تر ارزش‌افزا، تسهیل حضور موثر در بازارهای منطقهای و جهانی و کسب سهم مناسب از زنجیره ارزش جهانی فراهم می‌شود.
در ادامه این نشست، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مباحث خود را به بررسی وضعیت خوشههای کسب‌وکار در ایران اختصاص داد و مفاهیم مرتبط با خوشهها را مطابق با شرایط و ویژگی‌‌‌های خوشههای کسب‌وکار در ایران تطبیق داد و مصادیق تجربی متعددی را برای آنها برشمرد.
غلامرضا سلیمانی اظهار کرد: ایجاد خوشههای کسب‌وکار فرآیند پیچیده‌ای است و لازم است که موانع متعدد مدیریت و رفع شوند. بنابراین، شناسایی تمرکزهای سنتی موجود که به طور تاریخی در مناطق مختلف شکل گرفته‌اند و کمک به رفع چالش‌‌‌ها و موانع موفقیت آنها در قالب برنامههای توسعه‌‌‌ای، میتواند ضمن احیا و تقویت پایایی این خوشهها، نتایج بهتری ایجاد کند.
وی با اشاره به چند نمونه از پروژه‌های توسعه خوشهای در کشورهای مختلف، افزود: در سال‌های اخیر توسعه خوشهای به عنوان یک الگوی توسعه اقتصادی اثربخش در سطح جهانی به طور گسترده مورد استقبال قرار گرفته است. در کشور ما نیز اکثریت بنگاههای فعال در فضای کسب‌وکار خرد و متوسط و با محدودیت‌ها و موانع متعددی برای ادامه فعالیت مواجه هستند، اما هنوز باور و اعتقاد عملی بین سیاستگذاران و نهادهای متولی برای توسعه الگوی خوشهای به عنوان یک الگوی جامع توسعه کسب‌وکارهای کشور شکل نگرفته است.
سلیمانی با اشاره به منافعی که بنگاه‌‌‌ها از حضور در خوشهها کسب می‌کنند، اهداف و اصول برنامههای توسعه خوشهای و گام‌‌‌های اجرایی آن را با ذکر نمونه‌هایی از خوشههای یزد، خراسان و سیستان توضیح داد و تاکید کرد: برنامه توسعه خوشهای، برنامه‌‌‌ای بلندمدت و نیازمند انسجام و تداوم در سیاستگذاری، اجرا و نظارت در سطوح مختلف نهادهای مرتبط است.او با بیان اینکه بنا به آمار سال ۱۴۰۱ سازمان صنایع کوچک و شهرک‌‌‌های صنعتی حدود ۵۰۵خوشه در سطح کشور شناسایی شده است، تدوین سند جامع توسعه خوشههای کسب‌وکار در سطح کشور را برای پایداری موفقیت برنامههای توسعه خوشهای یک ضرورت ذکر کرد.عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی با بیان برخی از نتایج و پیشرفت‌‌‌های کسب‌شده در برنامههای توسعه خوشهای در سال‌های اخیر، فقدان هماهنگی نهادی و اجرایی نهادهای پشتیبان، عدم‌مشارکت مراکز علمی و تحقیقاتی، تمرکز خوشهها بر بهرهبرداری از منابع به‌جای سرمایه‌گذاری بر ارتقای سطح دانش و مهارت، پیوندهای ضعیف بین‌بنگاهی، بازارهای محدود و فقدان روحیه مشارکت و همکاری بین فعالان اقتصادی را مهم‌ترین چالشهای خوشههای فعال در فضای کسب‌وکار ایران عنوان کرد.
او بر تشکیل شورای ملی توسعه خوشههای کسب‌وکار و شکل‌‌‌گیری اجماع بین فعالان این حوزه و نهادهای سیاستگذار در افق بلندمدت تاکید کرد و گفت: الزام همراهی و همکاری سایر نهادها شرط اساسی برای موفقیت برنامههای توسعه‌‌‌ای در این زمینه است.
