براساس یافته‌‌‌های این گزارش، تغییر مسیر محصولات کشاورزی از آسیا به سمت اروپا به این صورت است که ارزش صادرات محصولات کشاورزی به اروپا به ۱۲۸۹میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ رسیده است؛ اما در ادامه با روند نزولی به ۱۱۷۳میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است. در مقابل، صادرات به کشورهای آسیایی از ۵۶۹میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ به ۴۹۱۱میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است. از طرفی بررسی مقاصد صادراتی به تفکیک هر کشور نشان می‌دهد که سهم عراق از کل صادرات کشاورزی از ۳‌درصد در سال ۱۳۸۰ به ۴۰‌درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است و در عمل نزدیک به نیمی از محصولات کشاورزی کشور به عراق صادر می‌شود. مساله استاندارد پایین صادراتی کشورهایی که اکنون مقصد صادرات محصولات کشاورزی هستند، از مهم‌ترین دلایل کاهش کیفیت محصولات کشاورزی ایران است. علاوه بر آن، قدرت خرید پایین‌‌‌تر این کشورها از دلایل کاهش ارزآوری این محصولات نسبت به میزان صادرات ذکرشده است.

از دیگر عوامل موثر بر تضعیف عملکرد صادرات کشاورزی ایران می‌‌‌توان به اثرگذاری تحریم‌‌‌ها و محدودیت نقل‌وانتقال پول، بازگشت ارز صادراتی و تهیه حواله ارزی، بیمه صادراتی محصولات کشاورزی، هزینه بالای تولید محصولات کشاورزی در مقایسه با رقبا، تنازعات و مناسبات سیاسی با کشورهای همسایه و منطقه، از دست رفتن مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی، نبود توافقات تجاری دو یا چندجانبه با کشورها و تعرفه بالای صادرات به آنها، فعالیت ضعیف رایزنان بازرگانی و حضور کمرنگ در نمایشگاه‌‌‌ها و مناسبات بین‌المللی، نبود ماشین‌‌‌آلات نگهداری، حمل‌ونقل متناسب و زمان‌بربودن ترخیص کالا از گمرکات داخلی اشاره کرد.  براساس یافته‌‌‌های گزارش مرکز ملی راهبردی، میزان صادرات محصولات غیرنفتی طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ به طرز قابل‌‌‌توجهی افزایش یافته و از ۲/ ۴میلیارد دلار در سال ۱۳۸۰ با رشد ۷۰۰درصدی به ۸/ ۳۳میلیارد دلار در سال ۱۳۹۰ رسیده است. این رشد مدیون تولید کالاهای متنوع تجاری و تجارت با مقاصد متنوع بوده است. تجارت محصولات کشاورزی نیز در این مدت دستخوش تغییر اساسی شده و از یک‌میلیارد دلار در سال ۱۳۸۰ با رشد ۴۴۶درصدی به ۶/ ۵میلیارد دلار در سال ۱۳۹۰ رسیده است.  در دهه دوم، حدفاصل سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ روند تجاری ایران بسیار متفاوت است. این دهه پرتحول، آماج اتفاقات سیاسی و غیرسیاسی است. نخست از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ ارزش کلی صادرات کشور کاهش یافت. ارزش کل صادرات غیرنفتی در دوسال پایانی دولت دهم از ۸/ ۳۳میلیارد دلار به ۴/ ۳۱میلیارد دلار رسید. پس از امضای برجام در تیرماه ۱۳۹۴ روند صادرات غیرنفتی کشور در سال ۱۳۹۶ به رقم بی‌سابقه ۷/ ۴۶میلیارد دلاری در سال ۱۳۹۶ رسید.  نرخ برابری دلار طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ از ۹/ ۷‌هزار ریال با افزایش ۷۱درصدی به ۵/ ۱۳‌هزار ریال در سال ۱۳۹۰ رسیده است. در دهه بعدی این رقم با رشد ۱۵۸۶درصدی به ۸/ ۲۲۸‌هزار ریال در سال ۱۳۹۹ می‌رسد که در تاریخ ایران بی‌‌‌سابقه است. با وجود افزایش نرخ برابری و امکان رقابت در قیمت به‌واسطه کاهش ارزش ریال، از سال‌های ۱۳۹۶ به بعد میان افزایش نرخ دلار و افزایش صادرات محصولات شاهد ناهم‌خوانی هستیم و رشد صادرات غیرنفتی ایران متناسب با افزایش قیمت دلار نیست. دلیل اصلی این امر مشکلات مربوط به تحریم و عدم‌امکان تبادل مالی بین‌المللی است. نمودار مربوط به کل صادرات غیرنفتی ایران با رسیدن به نقط عطف در سال ۱۳۹۶ تا آخر سال ۱۳۹۹ نزولی است و با شیب چشمگیری رو به پایین می‌رود. اثر این روند بر صادرات محصولات کشاورزی نیز کاملا قابل مشاهده است. کاهش سهم بخش کشاورزی از صادرات غیرنفتی همچنین با کاهش ارزآوری این بخش همراه است. در تحلیل این موضوع نقش مقصد صادرات نیز اهمیت دارد. در مورد محصولات کشاورزی تغییر مقاصد صادراتی به کاهش ارزآوری آن منجر شده است. یکی از مهم‌ترین موارد در مورد نسبت مقصد صادرات و میزان ارزآوری تنوع مقاصد صادراتی است.  با بررسی قاره‌‌‌ای مقاصد صادراتی مشخص می‌شود که سهم صادرات به کشورهای آسیایی در دودهه اخیر افزایش یافته است. عمده صادرات محصولات کشاورزی به قاره آسیا و اروپا بوده و عملا سه‌قاره اقیانوسیه، آفریقا و آمریکا سهم ناچیزی از صادرات محصولات کشاورزی دارند. صادرات به قاره اروپا به‌عنوان کشورهای با درآمد سرانه بالا تا سال ۱۳۹۱ با روند صعودی همراه بوده و با اعمال تحریم‌‌‌های شدید، روند صادرات محصولات کشاورزی به اروپا نزولی شده و در مقابل صادرات به کشورهای آسیایی رونق یافته، به طوری که ارزش صادرات محصولات کشاورزی به اروپا از ۴۱۷میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ تا ۱۲۸۹میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ افزایش یافته، اما با ادامه روند نزولی به ۱۱۷۳میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ رسیده است. در مقابل، صادرات به کشورهای آسیایی از ۵۶۹میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ به ۴۹۱۱میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است. بررسی سهم قاره‌‌‌ها از صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۸۰، کشورهای اروپایی سهم ۴۱درصدی داشته‌‌‌اند که به‌مرور زمان از این سهم کاسته شده و به ۱۹‌درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده و در مقابل، سهم قاره آسیا از ۵۶‌درصد در سال ۱۳۸۰ به ۸۰‌درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است.

اخبار مرتبط