ثمرات اقتصادی عضویت ایران در پیمانهای منطقه‌‌‌ای چیست؟
نمای اقتصادی اعضای شانگهای
برهمین مبنا نیز می‌‌‌توان پرسید که کشورهای عضو این پیمان در تولید و تجارت چه راهبردی دارند، صنایع و معادن آنها چه وضعیتی دارند، کدام محصولات در اولویت تولید و سرمایه‌گذاری این کشورها قرار دارند و سهامداران عمده سبد صادرات این کشورها کدام ماده یا محصولات هستند؟ برای پاسخگویی به این سوالات لازم است در ابتدا یادآوری کرد که سازمان همکاریهای شانگهای به خودی خود مقوم اقتصاد و تجارت نیست؛ اما کمک خواهد کرد تا در صورت ارائه کشورها، مباحث تجاری در کنار مسائل سیاسی-امنیتی تقویت شود. براین مبنا هم باید گفت، شانگهای پیمانی صرفا اقتصادی نیست؛ اما حضور ۴۰درصد از جمعیت جهان در کشورهای عضو، فرصت دسترسی به بازارهای بزرگ را از مجرای روابط سیاسی با این کشورها برای تجار ایران فراهم و در عین حال، امکان تولید مشترک، خرید فناوری، دور زدن تحریم‌ها و جذب سرمایه‌گذاری برای پروژه‌‌‌های مختلف را تسهیل خواهد کرد.
بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که سرجمع تولید ناخالص داخلی ۹کشور عضو، اعم از چین، هند، روسیه، ایران، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و پاکستان معادل ۲۱تریلیون دلار است که وزن اصلی این عدد به چین برمی‌‌‌گردد که ۷۵درصد کل تولید ناخالص داخلی این پیمان را به خود اختصاص داده است. تقویت همکاریهای امنیتی، اقتصادی و فرهنگی به عنوان یکی از راهبردهای کلیدی پیمان شانگهای، از ابتدای قرن۲۱ محور کار اعضای این سازمان منطقه‌‌‌ای بوده است؛ سه‌محوری که مشارکت کشورها را در زمینه کاهش افراط‌‌‌گرایی، تروریسم و جدایی‌‌‌طلبی تکمیل می‌کند. همین موضوع نیز به توسعه مبادلات اقتصادی کشورهای عضو کمک کرده، برخی فرصت‌‌‌های تازه را پیش‌روی محصولات صادراتی ایران قرار می‌دهد. ایران به عنوان نهمین عضو پیمان شانگهای، جایی بین روسیه و پاکستان داشته و سبدی از محصولات مشابه با کشورهای این پیمان را در فهرست صادراتی خود دارد. با اینکه هنوز با قاطعیت نمی‌توان درباره اینکه عضویت در شانگهای می‌‌‌تواند چه فرصت‌‌‌هایی در بخش صنعت و معدن برای ایران و صنایع، معادن و تجارت کشور داشته باشد، اظهار نظر کرد؛ اما بعضا روابط سیاسی می‌‌‌تواند مسیر روابط تجاری را تسهیل کند.
همکاری اعضای این پیمان منطقه‌‌‌ای با یکدیگر چگونه است؟ مروری ساده بر توانمندی‌‌‌ها، فعالیت‌‌‌ها و حجم تبادلات اقتصادی هشت‌عضو اصلی این پیمان نشان می‌دهد که به‌جز ازبکستان، باقی کشورها در دامنه وسیعی با همه اعضا تجارت ندارند. در عین حال به‌جز هند و چین که در زمره اقتصادهای صنعتی متنوع و پیشرو جهان هستند، سایر اعضای این پیمان از اقتصادهای بسته با تنوع اندک اقتصادی و صنعتی و سطح تعرفه‌‌‌گذاری بالا برخوردارند که همین موضوع برخی فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌ها را برای فتح بازارهای آنها توسط شرکت‌های ایرانی ایجاد خواهد کرد. برای نمونه، این موضوع که اغلب اعضای سازمان همکاریهای شانگهای خام‌‌‌فروش هستند، موجب خواهد شد تا اقتصاد ایران با تنوع نسبی خود بتواند در صورت حذف یا کاهش تعرفه، در زمینه صادرات صنعتی جهش را تجربه کند. از این زاویه، مهم‌ترین فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های پیوستن به پیمان شانگهای مساله دادوستد صنایع کشور با شرکای خود در کشورهای عضو این سازمان خواهد بود. به‌عنوان نمونه، ایران این امکان را دارد که وارد فازهای جدید همکاری با کشورهای عضو شده و به تامین‌‌‌کننده صنایع یا مکمل بخش‌‌‌های تجاری، خدماتی و صنعتی این کشورها تبدیل شود. از آنجا که سطح تکنولوژی تولید در این کشورها در سطح ایران بوده یا اینکه عمق دانش فنی تولید صنعتی و معدنی این کشورها هم‌سطح یا کمتر از ایران است، شانس صنایع داخلی برای ورود به بازار این کشورها بالاست. از دیگر سو، از آنجا که تنوع تولیدات صنعتی و معدنی برخی از اعضای پیمان شانگهای ناچیز است، شانس فروش محصولات صنعتی ساخت ایران منوط به عقد تفاهمات تجاری و کاهش تعرفه تجارت است. از سوی دیگر، عمده کشورها سازنده و صادرکننده محصولات و موادخام معدنی، کشاورزی و شیمیایی هستند. خرید مواد اولیه از این کشورها می‌‌‌تواند برای صنایع داخلی مزیت‌‌‌هایی داشته باشد؛ هرچند برخی شواهد از آغاز تلاش ایران برای ورود به فاز کشت فراسرزمینی در این کشورها و نیز تامین مواد اولیه از این مناطق حکایت دارد. به طور کلی اعضای پیمان شانگهای دو نیمه متفاوت دارند؛ به این ترتیب که برخی بسیار پیشرو با اقتصادهای متنوع، دارای ثبات اقتصادی و همبسته با زنجیره تامین جهانی هستند و نیمه دوم حاوی اقتصادهای بسته و کوچک محدود به محیط محلی با فناوری قدیمی و عمدتا صادرکننده مواد خام است.
مرور نگاه رسانه‌‌‌های کشورهای منطقه درباره عضویت ایران در شانگهای هم عموما حاوی همین نکته است که با ورود ایران به این پیمان، دسترسی کشور به بازارهای جدید ممکن شده است. البته این رسانه‌‌‌ها در کنار اشاره به بار مثبت این عضویت برای ایران، تاکید دارند که نباید خیلی زود منتظر اثرگذاری این عضویت بر سطح روابط تجاری ایران و اعضای شانگهای شد. در ادامه، ضمن مرور وضعیت کشورهای عضو پیمان شانگهای، وضعیت صنعتی-معدنی این کشورها مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
۸عضو؛ یک‌پیمان؛ دو نیمه متفاوت
داده‌‌‌های یونیدو نشان می‌دهد که چین از منظر شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (Competitive Industrial Performance Index) دومین اقتصاد جهان است. تولید ناخالص داخلی چین در گزارش یونیدو (unido) معادل ۱۵هزار و ۸۴۱میلیارد دلار اعلام شده است. ضمن اینکه مهم‌ترین سهم از سبد صادرات صنعتی چین به فلزات اساسی با ۸/ ۱۲درصد، محصولات، ماشین‌‌‌آلات و ادوات دفتری و اداری با ۵/ ۱۲درصد، مواد و محصولات شیمیایی با ۱۱درصد، غذا با ۹درصد و وسایل نقلیه با حدود ۹درصد تعلق دارد. نگاهی به ساختار اقتصاد چین نشان می‌دهد که این کشور تقریبا در همه صنایع و رشته فعالیت‌‌‌ها حضور موثری دارد؛ اما در بخش معادن و صنایع معدنی یا برخی از بخش‌‌‌های صنعت ساخت یا صنایع تولید محصولات های‌تک نظیر ریزپردازنده‌‌‌ها، لوازم پزشکی، تلفن همراه و لپ‌‌‌تاپ جایگاه این کشور برجسته است. در بین ۱۵شریک تجاری اصلی چین، تنها نام هند (۸۷میلیارد دلار) و روسیه (۵۹میلیارد دلار) دیده می‌شود.
هند دیگر کشوری است که به‌عنوان یکی از اعضای ۹گانه پیمان شانگهای، صاحب اقتصادی متنوع با دامنه کثیری از تولیدات صنعتی و معدنی است. در واقع هند پس از چین متنوع‌ترین اقتصاد عضو پیمان شانگهای است که تولید ناخالص داخلی آن حدود ۲هزار و ۷۷۹میلیارد دلار بوده و چهلمین کشور جهان از منظر شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی یونیدو است. در سبد محصولات صنعتی این کشور نیز فلزات اساسی با ۱۴درصد، غذا و نوشیدنی با ۱۴درصد، مواد و محصولات شیمیایی با حدود ۱۳درصد، فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با ۱۲درصد و صنعت خودرو و سایل نقلیه با ۸درصد سهامداران اصلی صادرات صنعتی کشور هستند. در فهرست ۲۵شریک اصلی تجارت هند، جز چین (۲۳میلیارد دلار) نامی از هیچ‌‌‌یک از اعضای پیمان شانگهای دیده نمی‌شود.
روسیه به‌عنوان یکی از اعضای مهم این پیمان با حجم تولید ناخالص داخلی ۱۴۸۲میلیارد دلار، از منظر رقابتپذیری صنعتی عملکرد مناسبی داشته و در رتبه ۳۵ جهان قرار دارد. نکته جالب در مورد روسیه نسبت به چین و هند، تنوع کمتر اقتصاد و سبد صادراتی این کشور است؛ جایی که مواد و محصولات شیمیایی با حدود ۲۲درصد بزرگ‌ترین بخش از سبد صادراتی این کشور را تشکیل می‌دهد و پس از آن فلزات اساسی با بیش از ۱۵درصد و غذا و نوشیدنی با ۷/ ۱۴درصد در رتبه‌‌‌های بعدی قرار دارند. در بین همه اعضای شانگهای، روسیه بیشترین ارتباطات تجاری را با کشورهای چین (۱۴۰میلیارد دلار)، قزاقستان (۲۵میلیارد دلار) و هند (۹میلیارد دلار) دارد.
پس از این سه‌کشور، ایران قرار دارد و بعد از ایران، پاکستان با تولید ناخالص داخلی ۳۳۷میلیارد دلاری، در بین اعضای شانگهای جایگاه متوسطی دارد. پاکستان که در شاخص رقابتپذیری صنعتی رتبه ۸۱ را دارد، بنا بر گزارش یونیدو در سبد محصولات صادراتی خود تولیداتی متفاوت از کشورهای عضو شانگهای دارد. به‌عنوان نمونه، بخش غذا و نوشیدنی با ۵/ ۲۴درصد سهامدار اصلی سبد صادراتی این کشور است و پس از آن، بخش منسوجات با ۲۲درصد و مواد و محصولات شیمیایی با ۶/ ۱۲درصد در رده بعدی قرار دارند. پاکستان امروزه به مدد دودهه رشد باثبات سهم ارزش‌افزوده صنعت از کل اقتصاد، سالانه تنها در بخش صنعت حدود ۴۰میلیارد دلار ارزش افزوده صنعتی تولید می‌کند و یکی از امیدهای جهش اقتصادی در منطقه خاورمیانه و جنوب‌غرب آسیاست. اصلی‌‌‌ترین شرکای تجاری پاکستان در سال گذشته شامل ایالات‌متحده، چین، امارات متحده عربی، آلمان، هلند، ایتالیا و اسپانیا بوده‌‌‌اند. قزاقستان دیگر عضو این پیمان است که با حجم تولید ناخالص داخلی ۲۱۴میلیارد دلاری، رتبه ۶۳شاخص رقابتپذیری صنعتی را دارد. ۴۵درصد از کل سبد صادرات محصولات صنعتی این کشور به حوزه تولیدات معدن و صنایع معدنی در بخش فلزات اساسی اختصاص داشته و ۲۴درصد نیز سهم دو بخش مواد غذایی و نوشیدنی یا فرآورده‌‌‌های نفت و گاز است؛ موضوعی که به‌خوبی تنوع پایین صنعتی این کشور یا با اغماض تک‌محصولی بودن اقتصاد قزاقستان را به نمایش می‌‌‌گذارد. نکته جالب درباره این کشور، رشد مداوم سهم ارزش‌افزوده بخش صنعت از کل اقتصاد این کشور از ۱۹۹۶ به این سو بوده است. در فهرست پنج‌شریک تجاری اول قزاقستان، نام کشورهای ایتالیا (۱۴۰میلیارد دلار)، چین (۱۴۰میلیارد دلار)، روسیه (۱۴۰میلیارد دلار)، هلند (۱۴۰میلیارد دلار) و فرانسه (۱۴۰میلیارد دلار) دیده می‌شود. ازبکستان دیگر کشوری است که با اقتصاد ۱۱۰میلیارد دلاری، هشتاد و نهمین کشور جهان از منظر شاخص رقابتپذیری صنعتی موسسه یونیدو است. ۷۵درصد سبد محصولات صادراتی این کشور در چهار فقره فلزات اساسی، غذا و نوشیدنی، وسایل نقلیه و منسوجات خلاصه شده، در حالی که به‌طور کلی سهم ارزش‌افزوده بخش صنعت از کل اقتصاد این کشور طی دودهه اخیر پیوسته صعودی بوده است که از وضعیت رو به رشد تولید در این کشور حکایت دارد. شرکای عمده تجاری ازبکستان را چین، روسیه، قزاقستان، کره‌جنوبی و ترکیه تشکیل می‌دهند. تاجیکستان به‌عنوان دیگر کشور عضو این پیمان، اقتصاد ۲۲ تا ۲۳میلیارد دلاری دارد و صد و سی‌امین کشور جهان در شاخص رقابتپذیری صنعتی است. بیش از ۳۳درصد سبد صادرات صنعتی این کشور را غذا و نوشیدنی (عمدتا محصولات خام کشاورزی) تشکیل داده و پس از این مورد، فلزات اساسی با ۶/ ۱۶درصد و کانی‌‌‌های غیرفلزی با ۱۶درصد در رده‌‌‌های بعدی قرار دارند. دلیل بخشی از این اقتصاد بسته و کم‌تنوع به نوسانات پیوسته بخش صنعت این کشور برمی‌‌‌گردد که خود را در رشد سالانه ارزش‌افزوده صنعتی این کشور طی دست‌کم ۲۰سال اخیر نشان داده است.
کوچک‌ترین اقتصادی که عضو پیمان شانگهای است، قرقیزستان است که با حجم ۵/ ۷میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، وابستگی زیادی به صادرات فلزات اساسی (۶۳درصد کل صادرات صنعتی سالانه) و مواد غذایی (۱۵درصد) دارد. به نظر می‌رسد بخش‌‌‌های صنعتی در این کشور جلوه چندانی نداشته و عمده درآمد ملی از محل صادرات مواد معدنی و محصولات خام کشاورزی به دست می‌‌‌آید. چین و روسیه شرکای تجاری عمده این کشور بوده‌‌‌اند.
