قرنطینه و محدودیت فعالیت کسبوکارها چه اثری برخریدهای اینترنتی گذاشت؟
پرواز تجارت از بازارهای آنلاین
تجارت الکترونیک ایران در سال گذشته شاهد تحولات عظیمی شد که بخش عمده آن ناشی از شیوع ویروس کرونا بوده است. این تحولات را براساس گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صمت هم در رفتار مصرف‌کنندگان و هم در رفتار عرضه‌کنندگان کالا و خدمات می‌توان دید. به این ترتیب حجم و ارزش مبادلات نسبت به سال 1398 جهش قابل‌توجهی یافته است. ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال 1399 نسبت به 1398 رشدی 159 درصدی را تجربه کرده که معادل 1097 هزار میلیارد تومان است. سال گذشته بر مبنای آمار موجود، 34 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی در مدت زمان کمتر از یک سال شروع به فعالیت کرده‌اند. نکته قابل‌توجه دیگری که این اطلاعات نشان می‌دهد این است که مبلغ هر خرید الکترونیکی به‌طور میانگین 347 هزار تومان برآورد شده که نسبت به سال 98 معادل 24 درصد رشد داشته است. در ضمن در این دوره مورد بررسی تعداد کل معاملات تجارت الکترونیکی حدود 3 میلیارد فقره بوده که آن نیز نسبت به سال قبل رشد 108درصدی را تجربه کرده است. در جریان تغییرات تجارت الکترونیک موضوع افزایش تمایل جامعه بزرگسالان و میانسالان به مبحث خرید الکترونیکی نیز قابل‌توجه است. براساس آمار موجود به‌واسطه بروز کرونا، بعد از جوانان گروه سنی میانسالان با 41 درصد در دسته خریداران عمده تجارت الکترونیک قرار گرفته‌اند. گروه‌های سنی کودکان، نوجوانان و سالمندان نیز 4 درصد در تجارت الکترونیک سهم دارند. نکته قابل‌توجه دیگر در این میان سهم حدود 37 درصدی زنان در بین خریداران تجارت الکترونیکی است. این شکاف جنسیتی در جریان بررسی صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی نیز دیده می‌شود. درحالی که این بررسی نشان می‌دهد، در سال کرونایی 1399 جامعه عرضه‌کننده کالا و خدمات نیز بزرگ‌تر شد. نماد اعتماد الکترونیکی در سال گذشته 31هزار اینماد بوده است. در ضمن تعداد زنان مالک واحد تجارت الکترونیکی که دارای اینماد (نماد اعتماد الکترونیک) هستند حدود 14 درصد بوده و مابقی 86 درصد مرد بودند. سن 46 درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی نیز که دارای نماد اعتماد هستند، بین 30 تا 40 سال است و افراد زیر 20 سال سهم صفر درصدی داشته اند. نکته قابل‌توجه دیگر در این آمارها بهره‌مندی 78 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای نماد اعتماد، از شبکه‌های اجتماعی به غیر وب‌سایت‌ها است. این گزارش نشان می‌دهد، شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و واتساپ و پیام‌رسان‌های «بله» و «ایتا» از اقبال بیشتر برخوردار بودند. در ضمن حدود 77 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی از پست برای ارسال و تحویل کالا استفاده می‌کنند.
رشد 17 درصدی تجارت الکترونیک در دنیا
از نگاه کارشناسان حوزه تجارت الکترونیک، یکی از مولفه‌های اصلی اقتصاد دیجیتال، تجارت الکترونیکی است که نقش غیر‌قابل انکاری در توسعه اقتصاد کشورهای جهان دارد. بر مبنای گزارش سال 1399 مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به‌دنبال همه‌گیری ویروس کرونا در جهان و تاثیرات آن، در سال 2020 ارزش مالی تجارت الکترونیکی در جهان نسبت به سال 2019، با رشدی حدود 17درصد به 13/ 4 تریلیون دلار رسیده است. برمبنای آمار اعلامی ازسوی سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) نیز در سال 2020، شیوع ویروس کرونا موجب توسعه تجارت الکترونیکی در حوزه‌های جدید شده است. این گزارش نشان می‌دهد در دنیا نیز میانسالان و سالمندان به جامعه متقاضیان تجارت الکترونیک اضافه شد‌ه‌اند. در ضمن تجارت الکترونیک از سمت خرید کالاهای لوکس به سمت خرید نیازمندی‌های روزانه و محصولات سوپرمارکتی سوق داده شده است. براساس گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه در سال 2019 تعداد خریداران اینترنتی در جهان نسبت به سال قبل از آن به بیش از 5/ 1 میلیارد نفر رسیده که در واقع رشد 7 درصدی را نشان می‌دهد. این گزارش نشان می‌دهد تجارت الکترونیکی چین در سال شیوع کرونا نیز همچون سال‌های گذشته سریع‌ترین رشد را نسبت به سایر کشورهای جهان داشته است. البته به گزارش آنکتاد در سال 2019، رتبه ایران در حوزه تجارت الکترونیکی نیز از میان 152 کشور به 42 رسید و در واقع 7 پله نسبت به سال قبل از آن ارتقا یافته است.
البته کماکان سهم درآمد ایران از درآمد تجارت الکترونیکی در منطقه و در بین کشورهای همسایه از جمله ترکیه، عربستان، امارات و... تنها 7 درصد است. بر این اساس کارشناسان مرکز توسعه تجارت الکترونیکی بر این باورند، برای بهره‌گیری بیش از پیش از بستر در حال رشد و توسعه تجارت الکترونیکی، باید برنامه‌ریزی و ابتکار عمل مناسبی برای مطالعه، پژوهش و سیاستگذاری در این زمینه انجام شود تا بتوان به سهم قابل‌توجهی در بازار تجارت الکترونیکی جهانی و نیز در مقایسه با کشورهای مطرح منطقه دست یافت. موضوعی که شاید پایان تحریم بتواند آن را تسریع ببخشد. در حال حاضر به‌رغم رشد تجارت الکترونیک در ایران هیچ مبادله‌ای با دلار و یورو صورت نگرفته و کلیه مبادلات با ریال بوده است. البته بستر لازم برای فراهم کردن مبادلات فراتر از ریال نیز فراهم نشده است.
براساس اعلام رئیس مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نیز حدود 56 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی صرفا در حوزه فروش کالا فعالیت می‌کنند، حدود 21 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی فقط به ارائه خدمات می‌پردازند و 23 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی در هر دو حوزه فروش کالا و ارائه خدمات فعالیت دارند.
رشد 160 درصدی ارزش معاملات الکترونیکی
روز گذشته مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در نشست خبری همچون سال‌های گذشته گزارش عملکرد خود را ارائه کرد. علی رهبری، رئیس مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در این نشست ارزش اسمی معاملات الکترونیکی در سال ۹۹ را 1097 هزار میلیارد تومان اعلام کرد که به گفته وی رشدی 160 درصدی را نسبت به سال قبل آن کسب کرده است.
براساس گزارش سالانه این مرکز نیز، مبلغ هر خرید الکترونیکی به‌طور میانگین 347 هزار تومان برآورد شده که نسبت به سال قبل، 24 درصد رشد داشته است. در ضمن تعداد کل معاملات تجارت الکترونیکی حدود 3 میلیارد فقره بوده که نسبت به سال قبل، 108 درصد رشد داشته است.
این گزارش همچنین نشان می‌دهد، تعداد معاملات الکترونیکی دولتی 338 هزار فقره بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل آن، 35 درصد رشد داشته است.
علی رهبری درخصوص دلایل این افزایش گفت: شاید بخشی از افزایش حجم مبادلات مربوط به تورم سالانه باشد، اما بخشی ناشی از تلاش جمعی حاکمیت، کسبوکارها و کاربران فضای مجازی بوده است.
رئیس مرکز توسعه تجارت الکترونیکی افزود: ارزش حقیقی معاملات تجارت الکترونیکی آن با رشد ۸۳ درصدی مواجه است، همچنین آمار نشان می‌دهد در ۶ ماهه نخست سال گذشته معاملات ۶۳۰ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به ۶ ماه دوم سال، تقریبا ۱۰۰ هزار میلیارد تومان بیشتر بوده است.
به گفته وی، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از سال ۹۷ ارائه گزارش عملکرد سالانه خود را آغاز کرده و گزارش اخیر چهارمین گزارش عملکرد است. وی افزود: چهار شاخص را در تهیه گزارش عملکرد مورد بررسی قرار دادیم و قصد داریم سال آینده با کمک شرکت ملی پست و وزارت راه و شهرسازی و شهرداری، زیرساخت‌های تحویل را نیز به گزارش اضافه کنیم. رئیس مرکز توسعه تجارت الکترونیکی گفت: اگر قرار باشد در کشور رشد و جهشی رخ دهد به‌طور معمول اعداد ۱۰ تا ۲۰ درصد را شاهد هستیم، اما اینکه در بحث تجارت الکترونیکی با رشد ۱۶۰ درصدی رو به رو شدیم، می‌توان گفت رشد در شاخص‌های مهم این حوزه رخ داده است.
وی گفت: تعداد نمادهای صادره توسط این مرکز نیز امسال نسبت به سال قبل ۲ برابر شده که نشان‌دهنده رشد ۱۰۰ درصدی است، ضمن اینکه گواهی امضای الکترونیک نیز رشد ۲۲۰ برابری را تجربه کرده است.
براساس گزارش این مرکز نیز تعداد اینمادهای اعطا شده در سال 1399 نسبت به سال قبل به بیش از 31 هزار اینماد رسیده و بیش از 589 هزار گواهی امضا الکترونیکی صادر شده است. درضمن حدود 93 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی، از سرمایه‌گذار شخصی به‌منظور توسعه خود استفاده می‌کنند. علی رهبری در توضیح داده‌های دیگر این گزارش گفت: گزارشی که تهیه شده نشان می‌دهد اکنون گروه سنی میانسال و بزرگسال نیز به جرگه خریداران اینترنتی پیوسته‌اند و کالاهای مختلف با تنوع بسیار زیادی برای فروش به شیوه اینترنتی موجود هستند. امروز مردم می‌توانند نان را نیز به صورت اینترنتی خرید و فروش کنند. براساس این گزارش در سال 1399 ضریب نفوذ اینترنت به 4/ 112 درصد رسیده که نسبت به سال قبل، 20 درصد رشد داشته است. ضریب نفوذ تلفن همراه هوشمند نیز به 69 درصد رسیده که نسبت به سال قبل، 28 درصد رشد داشته است.
رشد 34 درصدی تقاضا
مطابق با آمار به‌دست آمده از اینماد در سال 1399 حدود 76 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی‌ای که نماد اعتماد را اخذ کرده‌اند، ماهیت حقیقی داشته و 24 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی با ماهیت حقوقی اقدام به اخذ اینماد کرده‌اند. در ضمن براساس آمار نماد اعتماد الکترونیکی، حدود 41 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی که اینماد اخذ کردند، تا پایان سال 1399، بین یک تا 4 سال فعالیت داشته‌اند. 34 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی در مدت زمان کمتر از یک سال شروع به فعالیت کرده‌اند و 24 درصد بیش از 4 سال سابقه فعالیت دارند.
30 تا 40 ساله‌ها، بزرگ‌ترین گروه
گزارش سال گذشته مرکز توسعه تجارت الکترونیک نشان می‌دهد، در سال 1399 صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد به تفکیک گروه سنی به صورت زیر بوده است. درضمن گروه سنی 30 تا 40 سال نزدیک به 46 درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی را تشکیل می‌دهند. صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد در گروه سنی 20 تا 30 سال 21 درصد بوده و در گروه سنی 40 تا 50 سال 21 درصد بوده‌اند. همچنین 12 درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی که در سال 1399 دارای اینماد بوده‌اند در گروه سنی بالای 50 سال هستند.
واحدهای کمتر از 10 نفر بیش از 50 درصد
در میان واحدهای تجارت الکترونیکی در سال 1399، حدود 75 درصد از این واحدها تعداد نیروی انسانی کمتر از 10 نفر داشتند. حدود 11 درصد از آنها بین 10 تا 20 نفر نیروی انسانی داشتند و 5 درصد از این واحدها بیش از 100 نفر نیروی انسانی داشته‌اند. با این حساب می‌توان گفت تعداد واحدهای تجارت الکترونیکی خرد بیشتر از واحدهای تجارت الکترونیکی بزرگ است. واحدهای بزرگ تجارت الکترونیکی را عمدتا واسطه‌های الکترونیکی تشکیل می‌دهند. در ضمن میانگین تعداد شاغلان واحدها تجارت الکترونیکی دارای اینماد نزدیک به 3/ 1 میلیون نفر برآورد می‌شود. با توجه به آخرین آمار تعداد کل شاغلان بالای 15 سال کشور در سال گذشته که توسط مرکز آمار ایران ارائه شده است، می‌توان گفت به صورت میانگین حدود 6درصد از نیروی کار در کل کشور را شاغلان واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد تشکیل می‌دهند.
براساس نتایج به دست آمده از مطالعات این مرکز، جوانان بیش از نیمی از خریداران واحدهای تجارت الکترونیکی را تشکیل می‌دهند. حدود 41 درصد از خریداران را میانسالان تشکیل می‌دهند. کودکان و نوجوانان و سالمندان کمترین سهم را در میان خریداران دارند. در ضمن مطالعات جمعیت‌شناسی این مرکز نشان می‌دهد، به‌رغم روند رو به رشد واحدهای تجارت الکترونیکی در سال 1399 سهم زنان از مالکیت واحدهای تجارت الکترونیکی 14درصد بوده و بسیار کمتر از مردان است. علاوه‌بر این، بیش از 93 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی از سرمایه شخصی خود جهت راه‌اندازی و توسعه استفاده می‌کنند.
