بررسی طرح‌‌‌های سپرده‌‌‌پذیری - تسهیلاتی بانک‌ها براساس منحنی عمر مالی
مروری بر نحوه عملکرد طرح‌‌‌های سپرده‌‌‌پذیری-تسهیلاتی بانک‌ها
برخی بانک‌ها با استناد به مفاد ماده ۶ فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، به جذب منابع مالی اقدام کرده و به سپرده‌‌‌گذاران حق‌تقدم اختصاص می‌دهند. این حق‌تقدم یک امتیاز برای مشتریانی محسوب می‌شود که منابع مالی خود را در اختیار بانک قرار داده‌‌‌اند. این امر دقیقا با مرحله نخست منحنی عمر مالی یعنی «حفاظت از ثروت» مطابقت دارد. در این مرحله، بانک در طول دوره انتظار یا به اصطلاح خواب سپرده، هیچ‌گونه تسهیلاتی به دارندگان سپرده امتیازی پرداخت نمی‌‌‌کند و در عوض، تلاش می‌کند تا منابع مالی این افراد را حفظ و مدیریت کند.
با پایان یافتن دوره حداقل انتظار، بانک وارد مرحله دوم منحنی عمر محصول امتیازی خود می‌شود که به معنای «تجمیع ثروت» است. در این مرحله، بانک به اوج تجهیز منابع مالی از طریق جذب سپرده‌‌‌های جدید می‌رسد و خود را برای اعطای تسهیلات به سپرده‌‌‌گذاران دارای حق‌تقدم آماده می‌کند. در نهایت، بانک وارد مرحله سوم از منحنی عمر مالی می‌شود که مرحله «توزیع ثروت» است. در این مرحله، بانک باید از منابع تجهیز شده خود به سپرده‌‌‌گذاران دارای حق‌تقدم تسهیلات پرداخت کند و به تعهدات خود عمل کند. به عبارت دیگر، بانک در این مرحله شروع به مصرف منابع تجهیزشده خود می‌کند.
ماهیت محصولات امتیازی و ارتباط با منحنی عمر مالی
ماهیت اصلی محصولات امتیازی که توسط بانک‌ها ارائه می‌شود، اعطای تسهیلات است. این تسهیلات ممکن است از نظر نرخ سود، مدت زمان بازپرداخت، یا چند برابری نسبت به سپرده اصلی، تفاوت‌‌‌هایی داشته باشند. این فرآیند به طور کامل با مراحل منحنی عمر مالی هماهنگ است. ریسک عمده‌‌‌ای که بانک‌ها در این مدل با آن مواجه می‌‌‌شوند، در مرحله سوم یا توزیع ثروت رخ می‌دهد؛ زیرا در این مرحله دارندگان حق‌تقدم اقدام به استفاده از حق خود برای دریافت تسهیلات می‌کنند. چنانچه بانک نتواند سپرده‌‌‌گذاران جدیدی جذب کند، با چالش نقدینگی و ناتوانی در پاسخگویی به تعهدات خود روبه‌رو خواهد شد. از این رو، توجه به تعهدات آینده محصول و تحلیل نسبت ورود به طرح در مقابل خروج از آن، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
برای مثال، در یک طرح امتیازی که به ازای هر ۱ واحد پولی سپرده، ۳ واحد پولی تسهیلات اعطا می‌شود، بانک نیاز دارد حداقل سه سپرده‌‌‌گذار جدید جذب کند تا بتواند تعهدات خود به سپرده‌‌‌گذار اولیه را ایفا کند (نسبت ورود به خروج، ۳ به ۱). عدم‌رعایت این نسبت‌‌‌ها باعث بروز مشکلات جدی نقدینگی برای بانک خواهد شد.
تاکید بر اصول بانکداری بدون ربا در طرح‌‌‌های امتیازی
یکی از نکات بسیار مهم که باید در طراحی و اجرای این طرح‌‌‌ها مورد توجه قرار گیرد، اصول بانکداری بدون رباست که در سیستم بانکداری کشورمان به عنوان یک پایه و اصل اساسی شناخته می‌شود. در این راستا، ضروری است که ماهیت مالکیتی و وکالتی بودن منابع مالی و همچنین ماهیت مشاع و غیرمشاع بودن مصارف در طراحی محصولات امتیازی به‌‌‌دقت لحاظ شود تا با اصول بانکداری اسلامی همخوانی داشته باشد.
چالش‌‌‌ها و ابهامات موجود در طرح‌‌‌های امتیازی
طی بررسی‌‌‌های انجام‌‌‌شده، چند چالش و ابهام در ارتباط با طرح‌‌‌های امتیازی بانک‌ها مشاهده می‌شود که به شرح زیر است:
1. سقف تسهیلات قابل اعطا: مطابق آخرین ضوابط ابلاغی از سوی بانک مرکزی، سقف تسهیلات خرد که به اشخاص حقیقی برای رفع نیازهای ضروری و غیرتجاری اعطا می‌شود، حداکثر سه میلیارد ریال در هر بانک است. با این حال، بسیاری از طرح‌‌‌های امتیازی تسهیلاتی بیش از این سقف تعیین‌‌‌شده اعطا می‌کنند که این موضوع می‌تواند از نظر انطباق با قوانین و مقررات چالش‌‌‌برانگیز باشد.
2. تضاد ماهیت منابع و تسهیلات اعطایی: در برخی بانک‌ها، سپرده‌‌‌های مبنای این طرح‌‌‌ها، سپرده‌‌‌های قرض‌‌‌الحسنه پس‌‌‌انداز یا جاری هستند، در حالی که تسهیلات اعطایی از محل امتیازات به‌‌‌دست‌‌‌آمده در قالب عقود اسلامی غیرقرض‌‌‌الحسنه‌‌‌ای مانند مرابحه پرداخت می‌شود. این موضوع می‌تواند ماهیت مالکیتی و وکالتی منابع را زیر سوال برده و نحوه شناسایی سود مشاع را تحت‌تاثیر قرار دهد.
3. ریسک مدیریت منابع و مصارف: طراحی طرح‌‌‌های امتیازی بر مبنای منحنی عمر محصول، بیشترین میزان ریسک را به بانک‌ها تحمیل می‌کند. زمانی که دارندگان حق‌تقدم اقدام به استفاده از امتیاز خود می‌کنند، اگر بانک نتواند سپرده‌‌‌گذاران جدیدی جذب کند، با مشکل نقدینگی مواجه خواهد شد. از این رو، در نظر گرفتن تعهدات آتی محصول و نسبت ورود به خروج مشتریان باید به‌‌‌طور مداوم توسط بانک‌ها مورد ارزیابی و مدیریت قرار گیرد.
4. رعایت ضوابط نظارتی بانک مرکزی: با توجه به ضوابط کنترل مقداری ترازنامه شبکه بانکی کشور، وضعیت دارایی‌‌‌ها و بدهی‌‌‌های بانک‌ها توسط بانک مرکزی رصد می‌شود. در صورتی که میزان رشد دارایی‌‌‌ها و بدهی‌‌‌ها از حد مجاز تجاوز کند، امکان ایفای تعهدات بانک به سپرده‌‌‌گذاران در بازه زمانی مشخص وجود نخواهد داشت و تسهیلات با تاخیر پرداخت می‌شود که این امر می‌تواند ریسک‌‌‌های نقدینگی را بر بانک‌ها تحمیل کند.
5. لزوم هماهنگی با بخشنامه‌‌‌های بانک مرکزی: مطابق با بخشنامه شماره ۰۱/۱۹۱۹۸۳ تاریخ 1401.8.3 بانک مرکزی، هرگونه تعهد به اعطای تسهیلات باید با موافقت قبلی این نهاد همراه باشد. در این راستا، مشخص نیست که آیا طرح‌‌‌های امتیازی مشمول این بخشنامه هستند یا خیر که این موضوع به‌‌‌وضوح نیازمند شفاف‌‌‌سازی بیشتر از سوی نهادهای ناظر است.
6. عدم‌تعیین محل مصرف تسهیلات: در بسیاری از این طرح‌‌‌ها، تسهیلات اعطایی تعهدی بوده و بانک ملزم به پرداخت آن است، اما موضوع و محل مصرف این تسهیلات به‌‌‌طور مشخص تعیین نمی‌شود. این امر می‌تواند مشکلاتی را در ردیابی و مدیریت مصرف این تسهیلات به همراه داشته باشد و در نهایت به ریسک‌‌‌های اعتباری و مالی برای بانک‌ها منجر شود.
با توجه به آنچه مطرح شد، واضح است که طرح‌‌‌های امتیازی سپرده‌‌‌پذیری و تسهیلاتی بانک‌ها، چالش‌‌‌ها و ریسک‌‌‌های مختلفی را به همراه دارند. بانک‌ها باید با در نظر گرفتن اصول بانکداری بدون ربا و مدیریت دقیق تعهدات و منابع خود، نسبت به طراحی و توسعه این محصولات اقدام کنند. همچنین، رعایت مقررات و ضوابط بانک مرکزی، نظارت بر تعهدات و مدیریت مناسب منحنی عمر محصول، از الزامات اصلی برای جلوگیری از مشکلات نقدینگی و سایر ریسک‌‌‌های مرتبط با این طرح‌‌‌هاست. تنها در این صورت است که بانک‌ها می‌توانند با موفقیت و پایداری به فعالیت‌‌‌های خود در چارچوب بانکداری اسلامی ادامه دهند و خدمات مناسب‌‌‌تری به مشتریان ارائه کنند.
