رکن مردمی اقتصاد چرخشی
به جرأت می‌توان گفت که اقتصاد چرخشی رکن مغفول اقتصاد مردمی است که باید در سال‌جهش تولید با مشارکت مردم به آن توجه جدی داشت. صنعت بازیافت مانند بسیاری از صنایع دیگر با گذر از ۱۴۰۲ و آغاز سال‌جدید، چشم امید به آینده‌‌‌‌‌ای خوش دوخته است، اما در سال‌گذشته چه فعالیت‌هایی در جهت بهبود وضعیت زباله و پسماند در کشور انجام‌گرفته و در سال‌جاری چه فعالیت‌هایی باید صورت پذیرد؟ سال ۱۴۰۳ از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، «جهش تولید با مشارکت مردم» نامگذاری شد تا بیش از پیش متوجه جایگاه تولید و اهمیت نقش مردم در جهش تولید باشیم. با توجه به اینکه تولید کالا از مواد قابل بازیافت، ۹۰درصد انرژی کمتری در مقایسه با تولید آنها از مواد خام نیاز دارد، این عامل منجر به کاهش بهای تمامشده کالاها، افزایش قدرت رقابت صنایع در بازار و در نهایت ایجاد اشتغال در این صنایع می‌شود.
شایان ذکر است اقتصاد چرخشی یا همان اقتصاد دایره‌‌‌‌‌ای یک مدل تولید و مصرف است که شامل به اشتراک‌گذاری، اجاره، استفاده مجدد، تعمیر، بازسازی و بازیافت مواد و محصولات موجود است تا جایی‌که امکان‌پذیر باشد به این ترتیب، چرخه عمر محصولات بیشتر شده و قیمت تمامشده آن کمتر خواهد بود و البته مهم‌ترین تاثیر را بر حفاظت از محیط‌زیست برجای می‌گذارد. در این رویکرد اقتصادی مردم مهم‌ترین رکن هستند و بدون مشارکت آنها دست‌یافتن به این شیوه تولید غیرممکن است. ساده‌‌‌‌‌ترین مثال را می‌توان تفکیک از مبدأ زباله یا کالاهای بازیافتی دانست که مردم مهم‌ترین رکن در موفقیت آن هستند.
درآمدزایی بالای صنعت بازیافت زباله برخی از کشورها را ترغیب به واردات زباله، بازیافت آنها و صادرات به دیگر کشورها کرده است که توانسته‌‌‌‌‌اند از این طریق به ارز‌‌‌‌‌آوری بالا و اشتغال‌زایی مستقیم و غیر‌‌‌‌‌مستقیم دست‌یابند. با وجود میزان تولید بالای زباله در کشور (ایران رتبه ۱۷ تولید زباله در بین کشورها را دارد)، مدیریت در این حوزه از اهمیت بالایی برخوردار است. به‌رغم هشدارهای مداوم کارشناسان در زمینه آموزش و فرهنگ‌سازی، در سال‌گذشته شاهد فعالیت چشمگیری در این زمینه نبودیم و امید است در سال‌جدید گامهای موثرتری برداشته شود.
کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست طی مصاحبه‌‌‌‌‌ای بیان کردند که ۸۰درصد پسماندهای کشور قابل‌‌‌‌‌استفاده و بازیافت است، در حالی‌که تقریبا همه آنها به‌صورت سنتی دفن می‌شوند. ما به‌صورت سالانه ۲۰میلیون تن پسماند عادی، ۱۵۹هزار تن پسماند عفونی و بیمارستانی، ۱۳۳میلیون تن پسماند کشاورزی و سالانه ۱۰ تا ۱۱میلیون تن پسماند صنعتی ویژه در کشور تولید می‌کنیم که سوءمدیریت آن باعث وارد‌شدن آسیب به آب، خاک و هوای کشور می‌شود. در لایحه برنامه هفتم توسعه حتی کلمه‌‌‌‌‌ای از پسماند نیامده و مشخص نیست دولت چه برنامه و هدف‌گذاری برای مدیریت پسماند دارد، بنابراین می‌توان گفت تاکنون هیچ‌یک از دولت‌های ما برنامه‌‌‌‌‌ای برای مدیریت پسماند نداشته‌‌‌‌‌اند. این اخبار نگران‌‌‌‌‌کننده است به‌خصوص که در برخی استان‌ها به‌ویژه در استان‌های شمالی کشور، معضلات مربوط به دفع زباله به یک ابرچالش تبدیل شده و درآستانه سال‌جدید مصیبت زباله‌‌‌‌‌ها در محیط‌‌‌‌‌های گردشگری و جاده‌‌‌‌‌ها در هیات‌دولت نیز مطرح شد. به‌عنوان مثال، در استان گیلان که سایت دفع زباله سراوان همچنان در مرکز توجه تولید پسماند قرار دارد، بی‌‌‌‌‌توجهی گردشگران به امر مدیریت تولید زباله و رهاسازی آن در طبیعت، موجب انباشت زباله به‌خصوص ظروف یکبار مصرف در سطح شهر و روستا به‌ویژه محورهای مواصلاتی و مسیرهای روستایی شد.
ساکنین قشم، ایام نوروز را همراه با انباشت زباله و بوی متعفن آن در ورودی شهر و در مقابل منطقه گردشگری هامون سپری کردند. انتقال زباله‌‌‌‌‌های منطقه ویژه پارس‌جنوبی به سایت پسماند شهرداری خوزی شهرستان مهر استان فارس نیز خبرساز شد. در مشهد در نخستین روز سال‌جدید، ٢هزار و ٨٠٠تن زباله خانگی جمع‌‌‌‌‌آوری شد که تاکنون و در سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده‌است.
در استان تهران نیز تولید زباله به چیزی حدود ۵هزار‌تن در روز رسیده‌است که مجتمع پردازش و بازیافت زباله «آرادکوه» که زباله‌‌‌‌‌های تولیدی شهر تهران را در خود جای می‌دهد، معضلات محیط‌زیستی بسیاری را به‌دنبال داشته‌است، از سرازیر‌شدن شیرابه و بوی نامطبوعش تا ایجاد ابر متان که باعث‌شده سازمان محیط‌زیست و شهرداری در حال رایزنی برای حل این معضل باشند.
گامهای برداشته شده در سال‌گذشته
دربرخی از استان‌ها گام‌هایی در جهت حل این مشکل برداشته شده‌است: در استان تهران، تفاهم‌نامه همکاری در حوزه مقابله با زباله‌‌‌‌‌گردی و پیشگیری از به‌کارگیری کودکان کار میان وزارت دادگستری و سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران امضا شد. بستری مهیا شده که با اپلیکیشن نوماند پیمانکار به درب خانه‌‌‌‌‌ها رفته و زباله خشک را تحویل گیرد، یک خط هم در آراد کوه برای تفکیک زباله خشک ایجاد شد. تفاهم‌نامه مشارکت در طراحی، احداث و بهره‌‌‌‌‌برداری کارخانه پسماند سوز تهران با طرف چینی به امضا رسید. این کارخانه در یک روز کاری تا حدود ۵هزار‌تن پسماند را سوزانده و تبدیل به برق می‌کند. شهردار تهران از بهره‌‌‌‌‌برداری کارخانه بازیافت پسماندهای عمرانی و ساختمانی و افزایش ظرفیت این کارخانه تا ۸هزار تن در روز خبر داد.
در استان آذربایجان‌شرقی پروژه بزرگی در دست اجرا بود که با اتمام این پروژه پسماند شهری به حدود ۲۰۰تن کاهش می‌‌‌‌‌یابد. برای نخستین‌بار طرح تولید برق از بیوگاز به روش نیمه خشک با ظرفیت ۳۰ کیلوگرم زباله در روز در محل کارخانه پردازش پسماند و تولید کودآلی شهرداری اصفهان به‌صورت آزمایشی اجرا شد. قرار است ظرفیت این واحد به ۵تن در روز افزایش یابد.
نخستین سایت تخلیه نخاله ساختمانی کرمانشاه در منطقه سراب نیلوفر افتتاح شد. این سایت نخستین سایت تخلیه نخاله است که هر فردی که بخواهد ساخت‌وساز کند طی فرآیندی نخاله‌‌‌‌‌های آنها در این سایت تخلیه می‌شود و مهر تایید برای آنها زده می‌شود و در نهایت پروانه ساخت به آنها تعلق می‌گیرد.
چه باید کرد؟
تبدیل پسماند به کود و انرژی، از دستگاه‌های استاندارد زباله‌‌‌‌‌سوز و روش‌های نوین مانند هاضم و پیولیز در جهان برای مدیریت پسماند استفاده می‌شود اما در کشور از این روش‌ها بسیار محدود استفاده می‌شود به‌طوری که از بیش از ۶۰۰ مرکز دفن کشور تنها چند مرکز دفن مهندسی داریم و باقی آنها به روش دفن تلنباری است. مدیران در راستای حل مشکل پسماند باید تلاش مضاعف کنند، لزوم ترسیم نقشه‌راه برای پسماند مدنظر قرار گیرد و به‌طور جدی پیگیری شود. مشکل پسماند با پشت میز نشینی حل نمی‌شود! در گام اول، باید همه اقدامات معطوف به کاهش تولید زباله باشد که این گام مهمی در راستای مدیریت زباله است. در بخش تفکیک زباله آموزش‌ها باید موثر، سازنده و هدفمند باشد تا شاهد خروجی‌‌‌‌‌های بهتر باشیم. برای هر بخش پسماند باید برنامه‌‌‌‌‌ای داشت و نباید موضوع پسماند را کلی درنظر گرفت. نامشخص‌بودن مکان زباله سبب می‌شود تا شاهد انباشتی از زباله در کنار جاده‌‌‌‌‌ها، باشیم. در فرآیند تخلیه زباله باید به پذیرش چند تنی زباله در آن محیط و شرایط زیست‌محیطی آن محل توجه شود.لزوم استفاده از تجهیزات و تکنولوژی روز در کنار بررسی آخرین دستاوردهای دانش پسماند، باید جدی تلقی شود. استفاده از تکنولوژی برای کاهش هزینه‌ها الزامی است. بهره‌گیری از ظرفیت تشکل‌های مردم‌نهاد و ارائه آموزش‌های لازم ضروری است زیرا حفظ محیط‌زیست و صیانت از منابع طبیعی وظیفه‌‌‌‌‌ای همگانی‌‌‌‌‌ست و مشارکت جمعی را می‌طلبد.
