یک راهکار برای پیشرفت امنیت غذایی کشور
گندم در معادلات جغرافیای سیاسی لحاظ شود
همان‌طور که مباحث انرژی «جریانات ژئوپلیتیک» یا جغرافیای سیاسی را به پیش می‌برد، گندم نیز اثبات کرده که می‌تواند «پیشران ژئوپلیتیک» باشد و از آنجا که فضای ژئوپلیتیک هرگز بر یک عامل واحد تکیه نمی‌کند؛ ترکیبی از اختلالات زنجیره تامین، بحران‌های بین‌المللی در کنار گرمایش جهانی در تلاقی با ژئوپلیتیک و نقشه آمایش تولید جهانی گندم، نقش محوری این محصول را پررنگ‌تر کرده است. به گزارش «دنیای اقتصاد» جهان در سال ۲۰۲۲ شاهد ظهور دیپلماسی مواد غذایی با محوریت غلات بوده و بحران‌های جهانی، زنجیره‌های تامین کشاورزی را به اندازه زنجیره‌های نفت و گاز سیاسی کرده است. از آنجا که قدرت‌های بزرگ جهان یکدیگر را به خاطر نقش‌شان در ایجاد بحران کنونی سرزنش می‌کنند، توزیع مقدار محدودی غذا برای تامین تقاضای جهانی یکی از موضوعات تعیین‌‌کننده سال ۲۰۲۲ شده است و از ابتدای بحران اوکراین، همراه با ممنوعیت گندم هند، کشورهای دیگر نیز صادرات مواد غذایی دیگر را کاهش داده‌اند.
ژئوپلیتیک گندم در کانون توجه
در همین رابطه یک کارشناس و تحلیلگر توسعه کشاورزی معتقد است: در سال ۲۰۲۲، با جنگ روسیه و اوکراین، «ژئوپلیتیک گندم» بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است. جنگ مذکور با افزایش ناامنی غذایی، دسترسی محدود به انرژی و افزایش تورم و بدهی، موج شوکی را در سراسر جهان وارد کرد و نشان داد که چقدر عرضه گندم جهان به این دو کشور وابسته است. چرا که روسیه و اوکراین در میان ۱۰ تولیدکننده برتر گندم در جهان و در میان پنج صادرکننده بزرگ گندم هستند و این دو با هم ۲۷ درصد از تجارت جهانی گندم را تشکیل می‌دهند. به عقیده حسین شیرزاد، اگرچه حتی پیش از رخداد فوق، قیمت جهانی مواد غذایی درنتیجه تغییر اقلیم و برداشت‌های کمتر از حد انتظار، افزایش هزینه‌های حمل و نقل و اختلالات زنجیره تامین ناشی از کووید -۱۹ در حال افزایش بود؛ اما جنگ، با تشدید نا‌‌اطمینانی‌‌های جهانی، بازار مواد غذایی کشاورزی را دچار آشفتگی کرد. به طوری که بین ماه‌های ژانویه و فوریه سال ۲۰۲۲، قیمت جهانی گندم ۱/ ۲ درصد افزایش یافت.
تاثیرات جنگ روسیه و اوکراین بر گندم جهانی
در حال حاضر کاهش صادرات از روسیه و اوکراین باعث افزایش رقابت برای باقی‌مانده گندم در بازار جهانی با هزینه‌های بالاتر شده و این مساله به ویژه در کشورهای فقیرتر و بدهکار که به‌شدت به واردات متکی هستند، بیشتر خود را نشان می‌دهد.بر اساس این گزارش، در حالی که اوکراین تامین‌کننده عمده گندم و غلات است، اما به اندازه کافی در تاسیسات ذخیره‌سازی سرمایه‌گذاری نکرده است. برداشت سال گذشته این کشور به رکورد ۸۶ میلیون تن رسید، اما تنها ۵/ ۴۵ میلیون تن صادر شد. به دلیل عدم سرمایه‌گذاری در تاسیسات ذخیره‌سازی و انبارداری در اوکراین و اتحادیه اروپا، ذخایر غلات به اندازه مکفی ایجاد نشده است. شیرزاد در این راستا می‌گوید: امروزه دلایل متعددی وجود دارد که نگرانی‌‌ها درباره افزایش ظرفیت دولت‌ها برای یارانه دادن به بازار مواد غذایی را قابل قبول نشان دهد؛ این در حالی است که با مواردی همچون محدودیت بودجه‌های ملی، تورم جهانی مواد غذایی، بهبود آهسته اقتصادها پس از همه‌‌گیری کووید-۱۹، اختلالات مرتبط با آب و هوا در کشاورزی جهانی و درنهایت، جنگ در اوکراین روبه‌رو هستیم.
سهم روسیه و اوکراین از تولید گندم جهان
براساس اظهارات این صاحب‌نظر توسعه کشاورزی، در سال ۲۰۲۱ محصولات دریای سیاه روسیه و اوکراین حدود ۲۸ درصد از گندم صادراتی جهان را تشکیل می‌دادند، اما این بازار صادرات تنها تولیدکننده حدود ۳۰ درصد از کل تولید گندم جهان است. روسیه و اوکراین روی هم حدود ۱۳ درصد از تولید محصول گندم جهان را تشکیل می‌دهند. گندم اوکراین به تنهایی ۷/ ۳ درصد است. از سال ۲۰۱۷ روسیه به بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان تبدیل شد، روسیه بزرگ‌ترین تولیدکننده گندم و غلات در جهان است که ۱۷ درصد از عرضه جهانی را به خود اختصاص داده و سهم اوکراین در این بخش ۶ درصد است.
به گفته وی، کشورهای چین، هند و قزاقستان دیگر تامین‌کنندگان عمده گندم و غلات در جهان هستند که هیچ کدام با ابتکارات قبلی غرب کاملا راضی و همسو نیستند و هریک از این کشورها زنجیره‌های تامین مشخصی را در عمق راهبردی خود سازماندهی کرده‌اند. انتظار می‌رود در سال جاری روسیه ۱۳۰ میلیون تن غلات ازجمله ۸۷ میلیون تن گندم و چین ۶۵۰ میلیون تن غلات برداشت کند. اگرچه برداشت زمستانه این کشور در سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۱ به دلیل شرایط نامساعد جوی کاهش یافت و هیچ کدام برای صادرات در دسترس نبود.
شیرزاد ادامه می‌دهد: در این میان در آسیا، وابستگی به گندم وارداتی روسیه و اوکراین بسیار متغیر است. روسیه یک‌سوم واردات گندم خاورمیانه را تامین می‌کند. به‌طور نمونه در اندونزی که به‌شدت وابسته به واردات گندم از اوکراین است، تا ایران، عراق، افغانستان، مغولستان، تایلند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا و ویتنام که با گندم روسیه ارتباط تنگاتنگی دارند، شرایط متفاوت است. وی با اشاره به تاثیرات گسترده جنگ روسیه و اوکراین بر آمریکای لاتین و دریای کارائیب بیان می‌کند: افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی باعث افزایش فقر، گرسنگی و تنش‌های اجتماعی در زمینه نابرابری فزاینده، قطبی شدن سیاسی و بی‌اعتمادی به دولت‌ها شده است.
روسیه، بزرگ‌ترین صادرکننده گندم
اما سوالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که چرا روسیه و اوکراین در مبحث «ژئوپلیتیک گندم» اهمیت بسزایی دارند؟ شیرزاد در پاسخ به این پرسش می‌گوید: اوکراین از دوران باستان یک ابرقدرت کشاورزی بوده است. در اوکراین حداقل 32 میلیون هکتار زمین مطلوب چرنوزومی تحت کشت فشرده قرار دارد. این اراضی 18 درصد از عرضه جهانی آفتابگردان، 13 درصد ذرت، 12 درصد جو و 8 درصد از گندم جهان را تولید می‌کند. اما به احتمال زیاد در صورت ادامه درگیری، بین 20 تا 30 درصد از مزارع، کشت‌نشده باقی می‌‌مانند. کریمه نیز که در سال 2014 به روسیه ملحق شد، قبلا یک منطقه کشاورزی وسیع بود و کمک کرد تا روسیه در عرض 20 سال به بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان تبدیل شود.
وی اضافه می‌کند: اوکراین همه نوع محصولی را تولید نمی‌کند، اما در تولید گندم بسیار پیشرفته است. همچنین در تولید ذرت، آفتابگردان، جو، و تا حدی کمتر چاودار و کلزا تجربیات خوبی دارد. در حال حاضر، تولید اوکراین بسیار بیشتر از نیاز داخلی است و مقدار زیادی از این محصولات، بازار بین‌المللی را تغذیه می‌کند. اوکراین همچنین به کشورهای آسیایی شامل فیلیپین، تایلند، مالزی، سنگاپور، تایوان، اندونزی و کره جنوبی و نیز مراکش و تونس، صادرات گندم قابل توجهی دارد. روسیه نیز درصد قابل توجهی از تقاضای گندم آفریقا به ویژه نیجریه، سنگال و سودان را تامین می‌کند.
تاثیر تغییرات آب و هوایی بر کشاورزی
به گفته این کارشناس کشاورزی؛ تغییر الگوی کشت و جایگزینی محصولات کشاورزی نیز به دلیل تغییرات آب وهوایی دشوار است. هر ساله گرمای شدید به محصولات پاکستان و هند، که دومین تولیدکننده بزرگ گندم در جهان هستند، آسیب می‌رساند. تجار امیدوار بودند که گندم هندی بتواند جایگزین بخشی از عرضه اوکراین شود، اما در بسیاری از مناطق به دلیل دمای شدید، عملکرد محصول تا 50 درصد کاهش یافته است. به عنوان مثال، در پنجاب، دمای بیش از 60 درجه باعث از دست رفتن بیش از 500 کیلوگرم غلات در هکتار شد و دولت هند را وادار کرد تا صادرات گندم را مسدود کند و قیمت‌های جهانی را 6 درصد دیگر افزایش دهد. وی با بیان اینکه امروزه از 8 میلیارد نفر انسانی که روی زمین زندگی می‌کنند، یک میلیارد نفر غذا ندارند، دو میلیارد نفر غذای بسیار کمی می‌خورند و 5 میلیارد نفر مصرف‌کننده خواستار هستند که به طیف وسیعی از تجربیات غذایی کشیده می‌شوند، تاکید می‌کند: بنابراین ژئوپلیتیک غذا از یک نقطه از زمین به نقطه دیگر به‌شدت متفاوت است.
53 کشور در معرض خطر قحطی
این تحلیلگر توسعه کشاورزی می‌افزاید: براساس گزارش جهانی بحران‌های غذایی، در سال 2021 میلادی 53 کشور در معرض خطر قحطی قرار داشتند؛ به این معنی که نزدیک به 193 میلیون نفر، یعنی 40 میلیون نفر بیشتر از سال قبل، در یک وضعیت ناپایدار زندگی می‌کنند. میلیون‌ها نفر از این افراد کودکان زیر 5سال هستند. برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته و فقیرتر، افزایش واردات گندم در چند دهه اخیر احتمالا این کشورها را بیشتر، نه کمتر، در برابر ناامنی غذایی آسیب‌پذیر کرده است. اگر کشوری جمعیت رو به رشد، شرایط نامناسب جغرافیایی و بی‌ثباتی سیاستگذاری‌های زراعی داشته باشد، به‌طور مکانیکی به واردات خارجی گندم وابسته خواهد شد.
شیرزاد با بیان اینکه هیچ کشوری درباره امنیت غذایی خویش مصالحه نمی‌کند، درباره راهکار پیشرفت امنیت غذایی کشور تصریح کرد: اگر می‌خواهیم کشورمان از نظر مولفه امنیت غذایی پیشرفت کند، باید مساله گندم را در معادلات ژئوپلیتیکی به صورت جدی‌تر لحاظ کرده و سیاست خودکفایی حداکثری و به‌زراعی، به‌نژادی، مکانیزاسیون و رژیم تغذیه و مدیریت آفات و بیماری‌های انضمامی در این کالای اساسی را به کمک الگوی «تریالکتیک» سه‌گانه (شامل تولید ملی گندم، کشت فراسرزمینی گندم و واردات هدفمند) به صورت برنامه‌های روشمند، هدفمند، مستقل اما همگرا، در صدر برنامه‌های توسعه زراعی ملی دنبال کنیم.
