ترکیه و ایران؛ چالش‌ها و رقابت‌های فولادی
ترکیه در پی اصلاح ساختار اقتصادی خود در دو دهه گذشته توانسته است به رشد اقتصادی قابل توجهی دست یابد. اصلاحات اقتصادی ترکیه به عنوان پسایند یک رخداد سیاسی به وقوع پیوست و با قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه در ۲۰ سال اخیر، رجب طیب اردوغان توانسته است جایگاه سیاسی و اقتصادی این کشور را ارتقا بخشد، اما این امر در سال‌های اخیر با توجه به گسترش گرایش‌های ناسیونالیستی و نوعثمانی اردوغان و تنش‌های موجود با آمریکا و همچنین چالش بزرگ پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا، اقتصاد، صنعت و سیاست این کشور را تحت‌الشعاع قرار داده است. بررسی شاخص‌های رشد اقتصادی و صنعتی حاکی از بهبود نرخ رشد صنعتی این کشور در سال‌های اخیر است.
بر اساس داده‌های مرکز آمار ترکیه، تولید ناخالص داخلی این کشور طی سه ماه دوم سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل ۷/ ۲۱درصد رشد داشته است و ارزش ارزی تولید ناخالص در همین مدت، کمی بیش از ۱۸۸میلیارد و ۵۰۰میلیون دلار اعلام شده است. همین امر باعث شده است تا مرکز آمار ترکیه شاخص نرخ اقتصادی این کشور در سال‌جاری را ۲/ ۰درصد افزایش دهد. این افزایش، پیش‌بینی رشد تولید فولاد در ترکیه را نیز تا حدود زیادی به عینیت نزدیک کرده است. بر اساس گزارش صنعت آهن و فولاد که توسط آژانس حسابرسی، خدمات مالیاتی و مشاوره KPMG ترکیه منتشر می‌شود، تولید فولاد خام این کشور در ۶ ماه اول سال ۲۰۲۱ تقریبا ۲۰درصد افزایش یافته و ارزش صادرات آن نیز ۵۰ درصد رشد داشته است. با وجود این در سه سال گذشته، صنعت فولاد ترکیه با موانعی نظیر افزایش عوارض گمرکی و سهمیه‌های وضع‌شده از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا مواجه است. در مارس ۲۰۱۸، ایالات متحده قانونی تصویب کرد که به موجب آن، همه کشورها مجبور به پرداخت ۲۵درصد عوارض اضافی برای واردات فولاد شدند و در آگوست ۲۰۱۸ این میزان برای ترکیه دو برابر شد. اگرچه عوارض اضافی برای ترکیه در ماه مه ۲۰۱۹ حذف شد و به ۲۵درصد کاهش یافت، اما صادرات فولاد ترکیه به آمریکا در سال ۲۰۱۹ تقریبا به میزان ۲۰درصد سال قبل کاهش یافت.
این در حالی است که سیاست‌های تجاری آمریکا فرصت مناسبی برای اروپا فراهم آورد تا در چند سال اخیر، ۵۰درصد فولاد صادراتی ترکیه را به خود اختصاص دهد، اما پس از این سهمیه‌بندی‌ها و عوارض گمرکی، سهم صادرات صنعت فولاد ترکیه به اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده در مجموع به ۳۵درصد کاهش یافت. تنش‌های موجود سیاسی و اقتصادی با آمریکا و غرب و نیز اختلاف جدی بر سر مناقشه سوریه و مهاجران خاورمیانه‌ای به اروپا باعث شد ترکیه سیاست گرایش به شرق را به عنوان اهرم متعادل‌کننده در برابر غرب در پیش گیرد. ترکیه سعی دارد با یافتن بازارهای جدید یا افزایش حضور خود در بازارهایی که در آنها حضور و نقش ضعیفی داشته است، این کاهش صادرات را جبران کند. در این راستا تمرکز بر بازارهای خاور دور، جنوب شرقی آسیا، آفریقا و حتی آمریکای جنوبی به جایگزین مناسبی برای بازار سنتی صنعت فولاد ترکیه تبدیل شده‌اند.
ترکیه در نیمه اول سال‌جاری در مجموع حدود ۵/ ۵میلیون تن سنگ آهن وارد کرد که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۰درصد افزایش یافته است. در میان کشورهای مختلف، واردات از برزیل بیشترین میزان را به خود اختصاص داد که از رشد ۸/ ۱درصدی نسبت به سال قبل برخوردار بوده است. این امر می‌تواند با توجه به بازگشت شرکت vale به چرخه تولید و صادرات سنگ‌آهن در ماه‌های آتی گسترش یابد، اما کاهش معنادار واردات سنگ آهن از سوئد به عنوان یک کشور اروپایی به میزان ۱/ ۲۱درصد و همزمان افزایش ۵۳درصدی واردات سنگ آهن از روسیه، دورنمای روشنی از سیاست‌های اقتصادی ترکیه در ماه‌ها و حتی سال آینده را مشخص می‌کند و پیام معناداری را به اروپا مخابره می‌کند، اما مشکل اساسی برای ترکیه عدم توازن منطقی در تراز تجاری است. اگرچه صادرات فولاد و محصولات وابسته به آن افزایش یافته است، اما رشد صادرات از نرخ واردات عقب مانده است. نرخ بالای افزایش واردات فولاد این کشور، نسبت صادرات به واردات را کاهش داده است.
بر این اساس ترکیه به دنبال ارائه راهکارهایی برای تعدیل ترازهای تولید، مصرف و تجارت خارجی تا پایان سال جاری خواهد بود. صنعت فولاد ترکیه به منظور جلوگیری از کسری تجاری، طرح‌های عملیاتی افزایش ظرفیت تولید فولاد را سرعت بخشیده است و با معرفی و آغاز به کار ظرفیت‌های جدید، در محصولات فولاد تخت با مازاد تولید مواجه می‌شود که موقعیت‌ها و فرصت‌های بیشتری را از نظر صادرات و واردات برای این کشور فراهم می‌کند.
با افزایش تدریجی ظرفیت تولید جدید در دو تا سه سال آینده، حجم واردات فولادی کاهش می‌یابد که به موازنه تراز تجاری این کشور کمک خواهد کرد. رقابت با ایران می‌تواند هم عامل کاهش رشد صنعتی و هم محرکی برای ترکیه باشد. با توجه به تحریم‌های گسترده ایران در حوزه صنایع نفت، پتروشیمی و فولاد، ترکیه توانسته است از فرصت تحریمی ایران نهایت استفاده را کند و حتی در صنایع پایین‌دستی فولاد نظیر خودروسازی سال‌هاست که گوی سبقت را از ایران ربوده است. شرایط خاص خاورمیانه و آسیای جنوبی می‌تواند محل مناقشه جدید اقتصادی و صنعتی ایران و ترکیه باشد. حضور موثر ترکیه در امر بازسازی اقتصادی سوریه و ورود قریب‌الوقوع این کشور در بازار و حوزه‌های صنعتی و معدنی افغانستان از جمله عوامل مهم در رشد صنعتی و اقتصادی و همچنین تعدیل تراز تجاری این کشور خواهد بود، اگرچه در افغانستان رقبای جدی نیز حضور فعال خواهند داشت.
این دو، فرصت ایده‌آلی است که ترکیه به راحتی آن را از دست نخواهد داد و مصمم است از آن به عنوان برگ برنده در برابر ایران و دیگر رقبا استفاده کند.
از طرف دیگر ایران نیز مانند ترکیه در مواجهه با تحریم‌های سختگیرانه، سیاست گرایش به شرق را در پیش گرفته است تا بتواند از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تکنولوژیکی کشوری نظیر چین استفاده ببرد، اما بر خلاف ترکیه عدم عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی می‌تواند توان رقابت‌پذیری ایران را در بازارهای جهانی کاهش دهد. مضاف بر این، ایران با چالش‌های اساسی عدم سرمایه‌گذاری خارجی، رشد نقدینگی، کاهش درآمدهای ارزی و نقصان در برخی زیرساخت‌های صنعتی مواجه است که می‌تواند موقعیت کشورهای رقیبی نظیر ترکیه را در برابر ایران تقویت کند. بحران هسته‌ای ایران و بلاتکلیفی سرمایه‌گذاران بر سختی شرایط افزوده است، اما ایران در سال گذشته توانسته است رشد مناسبی در تولید فولاد رقم بزند و در سال جاری نیز رشد مناسبی به ثبت رسانده است.
از طرفی ایران به عنوان یک رقیب مهم در حوزه صنعت فولاد و صنایع وابسته به آن، همواره تهدیدی جدی برای بازارهای ترکیه و تولید این کشور به حساب می‌آید. بنابر گزارش world steel رشد تولید فولاد ایران در ۶ ماه اول سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۱۵میلیون تن، معادل ۸درصد بوده است. این درحالی است که به گزارش انجمن جهانی فولاد، تولید ایران در هفت ماه نخست ۸/ ۱۷میلیون تن بوده که رشد ۹/ ۹درصدی را تجربه کرده است.
همین امر حاکی از وجود پتانسیل‌های قوی است که می‌تواند ترکیه را نگران کند. با این حال ترکیه با تولید ۸/ ۱۹میلیون تنی فولاد، همچنان در جایگاه هشتم جهان قرار دارد. چشم‌انداز تولید ایران در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵میلیون تنی را پیش‌بینی کرده است که قابلیت افزایش تا ۵۷میلیون تن را نیز دارد. بر همین اساس به نظر می‌رسد رقابت و رویارویی ایران و ترکیه بیش از هر زمان دیگر رنگ و بوی فولادی به خود می‌گیرد. قطعا کشوری نظیر ترکیه نیز در سند چشم‌انداز خود رشد تولید را هدف‌گذاری کرده است، اما سرعت و میزان تامین مواد اولیه سنگ آهن می‌تواند چالش آینده این کشور باشد.
همسایگی ایران با افغانستان و دستیابی راحت‌تر ایران به معادن شمال افغانستان و نیز تفاهم‌نامه ایران و چین می‌تواند برگ برنده ایران در مقابل ترکیه باشد.
دشواری و طولانی بودن مسیر واردات سنگ آهن از برزیل و در صورت تشدید سیاست‌های اقتصادی اتحادیه اروپا در قبال ترکیه بر تولید فولاد این کشور تاثیر خواهد گذاشت. از طرفی موقعیت برتر ایران در نزدیکی جغرافیایی با هند و همکاری‌های رو به رشد دو کشور در حوزه‌های اقتصادی و صنعتی نیز می‌تواند به ایران در این امر کمک کند. از یک سو موقعیت مناسب ژئو استراتژیک ایران و واقع شدن آن بر کناره دریای عمان و خلیج‌فارس و پیوستن ایران به کمربند اقتصادی ابریشم چین دسترسی ایران به بازارهای سنتی ترکیه را راحت‌تر می‌کند و امکان اجرای طرح‌های سوآپ را فراهم می‌کند. مواردی که در صورت مدیریت صحیح و حمایت هوشمندانه می‌تواند ایران را جایگزین ترکیه در رده‌بندی تولید فولاد کند.
