بررسی‌های حقوقی برای سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌ها
بنابراین همان‌طور که لازم است هم بنیان‌گذاران، اسناد تجاری و مالی مانند طرح کسب‌وکار (Business plan) و طرح مالی (Financial Plan) را برای ارائه کسب‌وکار خود در مقابل سرمایه‌گذاران آماده کنند، نیاز دارند برای تشریح وضعیت حقوقی استارت‌آپ نیز تدارک ببینند. البته کمیت و کیفیت راستی آزمایی‌های حقوقی تابعی از مرحله رشد استارت‌آپ است و برای کسب‌وکارهای نوپایی که هنوز در مراحل اولیه رشد خود هستند، ممکن است بسیاری از استانداردهای بررسی‌های حقوقی پیش از سرمایه‌گذاری مانند پیشینه حقوقی کسب‌وکار متقاضی مطرح نباشد؛ اما در هر صورت مطالعه حقوقی استارت‌آپ در سطوح مختلف، یکی از پیش‌نیازهای تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاری است.
دپارتمان حقوقی شتاب‌دهنده دیموند، در قالب فرآیندهای راستی‌آزمایی یا همان Due Diligence ابتدا مجموعه‌ای از اسناد و مدارک را از استارت‌آپ متقاضی جذب سرمایه دریافت و در یک بازه زمانی مشخص از زمانی که این مدارک و اطلاعات دریافت شده، گزارش خود را تهیه می‌کند و آن را در اختیار سرمایه‌گذار قرار می‌دهد. در این بین ممکن است لازم باشد جلساتی با حضور بنیان‌گذاران استارت‌آپ و دپارتمان حقوقی برگزار شود تا اطلاعات مدنظر تکمیل و دید روشنی از وضعیت حقوقی استارت‌آپ به دست آید. طبیعی است در این مرحله دیموند هم به مجموعه‌ای از اطلاعات و اسناد و مدارکی که استارت‌آپ در اختیارش می‌گذارد و خودش راسا به دست می‌آورد، اتکا می‌کند و از کنار هم قرار دادن مجموعه‌ای از آنها به ارزیابی رسیده و تلاش می‌کند از طریق شروط قراردادی در قرارداد سرمایه‌گذاری، ریسک‌های ناشی از ارائه اطلاعات ناقص یا نادرست را پوشش دهد. مهم‌ترین سوالاتی که این یادداشت به آن پاسخ می‌دهد از این قرارند:
آیا کسب‌وکار استارت‌آپ طبق قوانین ایران، یک فعالیت اقتصادی قانونی محسوب می‌شود؟
اولین سوالی که همیشه به دنبال یافتن پاسخ آن هستیم، این است که آیا کسب‌وکاری که استارت‌آپ متقاضی جذب سرمایه به آن اشتغال دارد، قانونی است یا خیر؟ برخی فعالیت‌ها ممکن است در نظام حقوقی ایران قانونی نباشند. به‌عنوان‌مثال در ایران تا به امروز، راه‌اندازی پلت‌فرم تامین مالی جمعی مدل وام (Loan- Based Crowdfunding Platform) با شرایط استانداردی که در دنیا رواج دارد با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی مواجه بوده است. ممکن است گفته شود که چرا بانک‌ها چنین اقداماتی می‌کنند؟ در پاسخ باید گفت بانک‌ها مشمول قوانین خاصی هستند که به آنها امکان وام دادن و ارائه تسهیلات به اشخاص را می‌دهد و آنها می‌توانند با استفاده از سازوکارهای قانونی پیش‌بینی‌شده مانند عقود مشارکتی، درصدی سود هم دریافت کنند؛ اما اشخاص عادی اگر چنین اقداماتی انجام دهند، فعالیت آنها ربوی و غیرقانونی خواهد بود؛ بنابراین یکی از اقدامات ضروری هنگام شروع یک کسب‌وکار، استفاده از مشاوره‌های حقوقی برای اطمینان از قانونی بودن راه‌اندازی آن در ایران است.
اسناد و مدارک ثبتی شرکت به ما چه می‌گویند؟
اگر استارت‌آپ به‌صورت یک شرکت و شخصیت حقوقی، ثبت و تاسیس شده باشد، از جمله اسناد و مدارکی که ما از آن مطالبه می‌کنیم، اسناد تاسیس آن خصوصا اظهارنامه ثبتی و اساسنامه است. اظهارنامه اطلاعات خوبی از وضعیت ثبتی سهامداران استارت‌آپ و نصاب سهام هرکدام از آنها، سرمایه ثبتی، سهام با نام و بی‌نام، سهام ممتاز و امتیازات آن، آورده‌های نقدی و غیرنقدی، ارزش اسمی سهام، حق رای‌ها، موضوع فعالیت شرکت، اولین مدیران و بازرسان و مانند آن در تاریخ ثبت و تاسیس شرکت می‌دهد.
در کنار آن، اساسنامه به‌عنوان «قانون شرکت» هم اطلاعات خوبی درباره توافقات سهامداران و بنیان‌گذاران در بر دارد و به‌واسطه آن می‌توانیم متوجه شویم که برای تصمیم‌گیری‌های کلیدی در شرکت مانند نقل‌وانتقال سهام، کاهش و افزایش سرمایه (تغییرات در سرمایه)، تغییرات در اساسنامه، تقسیم سود، نصاب‌های لازم برای رای‌گیری و تشکیل مجامع عمومی، انتخاب و عزل اعضای هیات‌مدیره، مدیرعامل، بازرسان، انحلال شرکت و مانند آنچه توافقاتی میان سهامداران وجود دارد و سپس بررسی می‌کنیم که آیا توافقات موجود به اشخاص امکان سرمایه‌گذاری می‌دهد یا خیر یا آنکه برای سرمایه‌گذاری باید چه اصلاحاتی در اساسنامه اعمال شود؛ بنابراین مطالعه وضعیت ثبتی استارت‌آپ متقاضی و دنبال کردن مجموعه‌ای از تغییرات و تحولات از طریق سایت روزنامه رسمی کشور، ازجمله اقداماتی است که برای بررسی حقوقی سرمایه‌گذاری در یک استارت‌آپ طی می‌کنیم. در این مرحله متوجه می‌شویم که درباره چه مواردی باید مذاکره کنیم و چه موارد و شروطی باید در قرارداد سرمایه‌گذاری ذکر شود. گاهی برخی تغییرات ثبتی و مصوبات هیات‌مدیره و نیز توافقات داخلی سهامداران هستند که هنوز به مرحله ثبت در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری نرسیده‌اند؛ در اینجا ما از استارت‌آپ متقاضی می‌خواهیم تا هر آنچه از این مصوبات موجود است برای بررسی در اختیارمان بگذارد.
وضعیت «ساختار قراردادی» استارت‌آپ متقاضی جذب سرمایه چگونه است؟
استارت‌آپ‌ها از مرحله قبل از تاسیس تا مرحله رشد و درخواست جذب سرمایه، قراردادهای مختلفی را امضا می‌کنند. گاهی این قراردادها در روابط داخلی اعضای تیم با یکدیگر است، گاهی این قراردادها برای استخدام و به‌کارگیری نیروی انسانی است، گاهی این قرارداد از جنس سرمایه‌گذاری با سرمایه‌گذاران مرحله قبلی است که حاوی شروط و تعهداتی است، گاهی این قرارداد ناظر بر ارائه خدمات یا کالاها به مشتریان و تامین‌کنندگان و اشخاص ذی‌نفع در پلت‌فرم استارت‌آپ است، گاهی نیز قرارداد، برای دریافت تسهیلات و وام از بانک‌ها و صندوق‌های مختلف است.
ممکن است قراردادهای دیگری هم باشند که با توجه به وضعیت هر استارت‌آپ فرق خواهد کرد؛ بنابراین ما در گام اول، مجموعه‌ای از این قراردادها را مطالبه می‌کنیم و سپس آنها را طبقه‌بندی می‌کنیم و در گروه‌های مختلف قراردادی قرار می‌دهیم و شروع به بررسی همزمان تمام آنها می‌کنیم و گزارشی شفاف از وضعیت قراردادی استارت‌آپ و راهکارهای حقوقی برای سرمایه‌گذاری در چنین استارت‌آپی تهیه می‌کنیم. قراردادها به ما می‌گویند که چه حقوق و تعهداتی برای استارت‌آپ وجود دارد و چه توافقاتی میان همبنیانگذاران و سرمایه‌گذاران مرحله قبلی هست. با این بررسی به دید خوبی درباره وضعیت حقوقی استارت‌آپ و میزان تعهدات آن دست می‌یابیم و متوجه می‌شویم چه روابط حقوقی همچنان جاری هستند. به‌عنوان‌مثال ممکن است طی قراردادی با یک صندوق، استارت‌آپ تسهیلاتی دریافت کرده باشد و به‌موجب قرارداد با آن صندوق تعهد داده باشد پس از جذب اولین سرمایه، کل مبلغ وام از محل سرمایه‌گذاری جدید برداشت شود. این امر یعنی آنکه به‌محض سرمایه‌گذاری بخشی از آن صرف تاییدیه دیون سابق خواهد شد؛ بنابراین وضعیت حقوقی استارت‌آپ از حیث تعهدات قراردادی آن برای ما به‌عنوان مشاوران حقوقی اهمیت دارد. گاهی اوقات همین بررسی‌های حقوقی به ما کمک می‌کند تا اصلاحات حقوقی که لازم است در قراردادهای استارت‌آپ اعمال شود، مشخص شود و وقتی این موارد را به بنیان‌گذاران استارت‌آپ اطلاع می‌دهیم، استقبال می‌کنند.
آیا استارت‌آپ، اقداماتی برای حفظ حقوق مالکیت فکری خود انجام داده است؟
گاهی اوقات استارت‌آپ‌ها خصوصا آنهایی که در مرحله بالاتر رشد خود هستند، دارایی‌های معنوی همچون اختراع یا برند و مانند آن دارند. برخی از آنها این دارایی‌ها را ثبت کرده‌اند و برخی دیگر در فرآیند ثبت هستند و برخی ممکن است اقدامی در این زمینه انجام نداده باشند. در این بین یکی از انواع بررسی‌های ما آن است که اطلاعات خوبی از نحوه حمایت از دارایی‌های فکری استارت‌آپ به دست بیاوریم تا بتوانیم برای پس از سرمایه‌گذاری نیز با ارائه مشاوره‌های حقوقی موردنیاز، به استارت‌آپ کمک کنیم. علاوه بر این ما توجه می‌کنیم چه سازوکاری برای حفاظت از اسرار تجاری و اطلاعات محرمانه استارت‌آپ اندیشیده شده است.
آیا تاکنون دعوایی علیه استارت‌آپ اقامه‌شده یا آنکه استارت‌آپ خودش علیه اشخاص ثالث دعوایی اقامه کرده است؟
پرونده‌های قضایی اصولا یکی از انواع ریسک‌هایی هستند که باید به آن توجه کنیم؛ بنابراین لازم است اطلاعات کاملی از دعاوی و پرونده‌های قضایی استارت‌آپ‌های متقاضی جذب سرمایه داشته باشیم. گاهی اوقات این دعاوی آن‌قدر کلیدی و حساس هستند که نتیجه رای دادگاه کل سرمایه‌گذاری را تحت تاثیر قرار می‌دهد و مخاطره بالایی را متوجه سرمایه‌گذار می‌کند. به عنوان مثال اگر بنا باشد سرمایه‌گذاری در استارت‌آپی صورت گیرد که اصلی‌ترین دارایی آن یک اختراع است و سرمایه‌گذار قصد داشته با این سرمایه‌گذاری و از طریق تجاری‌سازی آن اختراع، به منافع مشترکی با همبنیانگذاران دست یابد و در این بین ممکن است یک پرونده قضایی با خواسته ابطال گواهی حق اختراع آن استارت‌آپ همراه با ادعاهای اشخاص ثالثی وجود داشته باشد. حال جنس دعاوی ممکن است متفاوت باشد. گاهی دعاوی به خاطر نقض تعهدات قراردادی استارت‌آپ با مشتریان خود است، گاهی دعاوی برآمده از عدم ایفای تعهدات بیمه‌ای در مقابل پرسنل و مالیاتی در برابر سازمان امور مالیاتی است، گاهی دعاوی ناشی از نقض حقوق مالکیت فکری است، گاهی دعاوی از اختلافات میان همبنیانگذاران و سرمایه‌گذاران مرحله قبلی نشات گرفته است. ممکن است علل دیگری هم وجود داشته باشد؛ بنابراین ما مجموعه‌ای از این ادعاها و پرونده‌ها را طبقه‌بندی می‌کنیم و سپس بر اساس شدت و ضعف ریسکی که دارند، گزارش مربوطه را تهیه می‌کنیم.
بنابراین یکی از ابعاد هر کسب‌وکار، بعد حقوقی آن است که در مرحله راستی آزمایی موردتوجه قرار می‌گیرد. پیشنهاد ما به استارت‌آپ‌ها آن است که از همان مراحل ابتدایی راه‌اندازی کسب‌وکار خود، همان‌گونه که به موضوعات تجاری و مالی توجه می‌کنند از مشاوره‌های حقوقی نیز استفاده کنند تا فرآیند جذب سرمایه مراحل بعدی را به‌خوبی طی کنند.
