در گفت‌وگو با مدیرعامل موسسه مطالعات راهبردی سپینود شرق مطرح شد
حلقه مفقوده امکان‌سنجی در تکمیل پروژه‌ها
مطالعه امکان‌سنجی، وسیله‌ای است برای اخذ تصمیم درباره سرمایه‌گذاری و در واقع بررسی، ارزیابی و تجزیه و تحلیل پتانسیل‌های یک پروژه پیشنهادی که بر اساس تحقیقات و مطالعاتی پایه‌ریزی شده‌است که روند تصمیم‌گیری را پشتیبانی کند. این مطالعات نقش اساسی در کاهش ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاری دارد و با بررسی عوامل مختلف امکان سودآوری پروژه را برآورد می‌کند. در واقع این مطالعات تصویری از آینده کسب و کار را نشان می‌دهد که قابل تغییر و اصلاح هم است مثل یک نقاشی که ممکن است آن را پاک کنیم یا از نو بکشیم، با هزینه ناچیز می‌توانیم نیازها و منابع مالی، جریانات مالی و درآمدی، وضعیت بازار و فرآیندهای عملیاتی را بررسی کنیم یا به چالش بکشیم. حتی آثار محیط زیستی و اجتماعی پروژه‌های بزرگ که بعضا باعث بحران‌های آسیب‌زننده می‌شوند قابل‌شناسایی و پیشگیری هستند. اما تصمیمات بدون مطالعه و سیاست‌های کوتاه مدت و مقطعی و سیاسی دلیل پروژه‌های ناکارآمد و نیمه تمام امروز هستند. تصمیمات بدون بررسی و مطالعه که در یک فرآیند سعی و خطا و بدون توجه به تامین منابع مالی و نیازهای تکنولوژیک و روندها و پیش‌بینی‌های بازار که گاهی توسط بخش‌خصوصی هم اتخاذ شده است. موسسه مطالعاتی سپینود شرق از سال ۸۵ فعالیت رسمی خود را در حوزه مشاوره سرمایه‌گذاری حرفه‌ای به کارآفرینان و کسانی که برای سرمایه‌گذاری درست و پایه‌گذاری کسب و کاری مستحکم برنامه‌ریزی می‌کنند، شروع کرد. فعالیت اصلی این موسسه امکان‌سنجی طرح‌های اقتصادی و مطالعات بازاراست. مدیرعامل موسسه مطالعات راهبردی سپینود شرق در حالی‌که هدف این شرکت را هدایت سرمایه گذاران به مسیر درست می‌داند، در گفت و گویی اختصاصی با «دنیای‌اقتصاد» به تشریح فعالیت‌های این موسسه پرداخت.
وی با اشاره به اینکه سپینود شرق از ایده تا اجرا در کنار سرمایه‌گذار است تا آن ایده براساس متدولوژی استاندارد اجرا شود، گفت: این موسسه، مطالعات امکان‌سنجی و تحقیقات بازار را که در ایران به نام طرح توجیهی شناخته شده انجام می‌دهد. در واقع پروژه را از ابعاد مختلف به چالش کشیده و چگونگی انجام آن را بررسی کرده و تلاش می‌کند که سرمایه‌گذاران حرفه‌ای برپایه اصول استاندارد دنیا تصمیم‌گیری درستی انجام دهند. محسن شریف با اشاره به اینکه در دنیا یک تا ۲ درصد مبلغ پروژه به هزینه‌های پیش امکان‌سنجی، امکان‌سنجی و مطالعه اختصاص می‌یابد، افزود: در ایران ابتدا بدون بررسی‌های لازم کار را آغاز می‌کنند و بعد در طول مسیر متوجه مشکلات می‌شوند. در همین راستا و با جا انداختن فرهنگ بررسی قبل از شروع پروژه، بحث‌های آموزشی را ایجاد کرده و به دنبال فرهنگ‌سازی در این زمینه هستیم.
وی ادامه داد: با نگاهی به آمار پروژه‌های نیمه‌تمام چه در بخش دولتی و چه در بخش‌خصوصی درمی‌یابیم که مطالعات ویژه‌ای صورت نگرفته و ارزیابی‌ها درست نبوده و پس از صرف مبلغ چشمگیری از سرمایه‌گذاری پروژه به مرحله‌ای رسیده که با دلایل مختلف چه از لحاظ تکنولوژی، چه بازار و چه از نظر مالی امکان‌پذیر نیست. برای مثال گاهی پروژه‌ای شروع شده و بعد متوجه شدند ۵ برابر مبلغ پیش‌بینی شده نیاز به سرمایه‌گذاری دارد . این در حالی است که شاید با صرف سرمایه‌گذاری‌های بالا حتی اقتصادی هم نباشند و مجبور باشند تکنولوژی را تغییر دهند یا فرآیند را عوض کنند در حالی‌که با بررسی قبل از انجام کار شاید بتوان با تغییر بخش کوچکی، مشکل را از ابتدا حل کرد. به گفته وی هزینه تغییر برخی ساختارها و زیربناها در نیمه راه بسیار زیاد است و پروژه را از توجیه اقتصادی خارج می‌کند. وی در ادامه با اشاره به حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ مطالعه امکان‌سنجی انجام شده توسط سپینود گفت: در میان این پروژه‌ها به مواردی رسیدیم که اصلا نیاز به صرف سرمایه نبود. به طور مثال به یکی از سازمان‌های بازنشستگی در زمینه ایجاد یک شهر لجستیکی در نزدیکی شهر ساوه مشاوره‌ای دادیم که بر اساس آن دریافتند اجاره انبارها و کارخانه‌های خالی اطراف آن محل مقرون به‌صرفه‌تر از کاری بود که قرار بود صورت بگیرد. شریف همچنین با اشاره به افزایش نرخ ارز افزود: شاید خیلی از پروژه‌های کشور اکنون با دلار نزدیک ۳۰ هزار تومانی توجیه اقتصادی نداشته باشد به ویژه اگر محصول یا خدمات تولیدی مورد مصرف در بازار ایران باشد. وی در همین زمینه با ذکر نمونه ای از مطالعه برای یک مجموعه ادامه داد: طی بررسی‌ها دریافتیم تولید محصول موردنظر در شرایط فعلی از رقم بازار فراتر بود و قابلیت فروش داخلی نداشت.
شریف با انتقاد به تعصب بسیاری از سرمایه‌گذاران، فروشندگان ماشین‌آلات یا حتی مدیران پروژه‌ها به تصمیم خود و کاری که انجام می‌دهند، گفت: این افراد چون روی طرح خود زمان گذاشته اند و به نوعی دلبسته شده‌اند مشکلات آن را نمی‌پذیرند. وی افزود: وقتی یک مجموعه مستقل همان پروژه را بررسی می‌کند می‌تواند به سرمایه‌گذار کمک کند که اقدام اشتباه نداشته باشند. وی ادامه داد: این نگرش متعصبانه به ویژه در سازمان‌های دولتی خیلی بیشتر است در حالی که اگر این طرح‌ها به موقع بررسی شود سرمایه‌گذار می‌تواند با تغییر مسیر یا توقف آن طرح از زیان بیشتر جلوگیری کند. به اعتقاد وی، لزومی ندارد هر پروژه‌ای به اتمام برسد. زیرا پروژه‌هایی وجود داشته‌اند که چند ماه پس از بهره‌برداری با شکست مواجه شده‌اند. وی با اشاره به اینکه برخی طرح‌ها سال‌ها پیش مطرح شده و در حال حاضر به دلایل مختلف توجیه ندارند، گفت: تغییرات نرخ دلار به طور ملموس از این نوع دلایل است که در تهیه ماشین‌آلات، مواد اولیه و... تاثیر جدی دارد. از سویی تغییرات بازار هم تاثیر جدی در این مسیر دارند به این شکل که شاید آنچه در گذشته مورد اقبال بازار بوده اکنون تقاضا نداشته باشد. از بعد دیگر باید به تغییرات تکنولوژی در طول زمان توجه کرد. ممکن است تکنولوژی موردنظر در سال‌ها قبل با قیمت گاز و برق و... مقرون به صرفه بوده اما اکنون چنین نباشد؛ بنابراین فرآیند باید تغییر کند.
وی با اشاره به مهم بودن اهداف مختلف در تولید یک محصول گفت: چند سال پیش طرحی برای بازیافت باتری خودرو داشتیم که خط تولید ایرانی آن یک پنجم خط ایتالیایی محصول بود. تفاوت این بود که خط ایتالیایی ادعا می‌کرد یک قطره از اسید این باتریها در محیط‌زیست رها نمی‌شود. اما فرآیند خط ایرانی خرد کردن باتری، شستن، جداکردن پلاستیک و سرب و فروش آن بود. و عملا هیچ برنامه‌ای برای اسیدهای خارج شده از باتریها نداشت و عملا محیط زیست نادیده گرفته شده بود.
معیارهای ارزیابی پروژه ایده‌آل
مدیر عامل موسسه مطالعات راهبردی سپینود شرق درباره معیارهای ارزیابی یک پروژه ایده‌آل گفت : این موضوع بستگی دارد به اینکه چه کسی در این پروژه بخواهد سرمایه‌گذاری کند. باید برخی موارد را مثل نرخ تنزیل یعنی نرخ موردعلاقه سرمایه‌گذار وهمچنین جریان درآمدی یک پروژه در نظر گرفت. اگر کسی تصمیم به سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت داشته باشد که طی ۶ ماه تا یکسال به درآمد برسد تعریف متفاوتی دارد از نهادی بزرگ مثل یک صندوق بازنشستگی که می‌تواند بلندمدت سرمایه‌گذاری کند. برای مثال طرح‌های کشت و صنعت یا ماهی خاویاری در طول هفت سال اول به درآمد نمی‌رسند و نیاز به سرمایه‌گذاری بلندمدت دارند. به گفته وی طرح‌ها همچنین از بعد فنی بازار باید بررسی شوند و باید توانمندی فنی را هم در نظر گرفت. به طور مثال زمانی که کپسول CNG در کشور موردنیاز بود حدود ۱۱۰ شرکت جواز تولید این کپسول را گرفتند بعد از گذشت ۱۰ سال می‌توان گفت حتی ۵ شرکت هم به بهره‌برداری نرسیدند. زیرا ماشین‌آلات تولید این کپسول‌ها به دلیل تحریم‌ها قابل دسترس نبود و با اینکه دولت مشوق هم برای این تولید گذاشت، اما تولید آن به جایی نرسید چون به لحاظ فنی با مشکل همراه بود. از سویی باید میزان تقاضای بازار را هم در نظر گرفت تا منابع از بین نرود.
رونق اقتصادی
شریف در ادامه در حالی‌که رونق اقتصادی کشور را ناشی از درآمد و هزینه درست دانست، افزود: در سال‌های گذشته سیاست‌های حاکمیتی مشوق سرمایه‌گذاری نبوده اند و نرخ سرمایه‌گذاری منفی بوده است. وی با اشاره به اینکه تلاش ما این است که مسیر سرمایه‌گذاری درست انجام شود ادامه داد: سرمایه‌گذاری درست یعنی هزینه‌ها درست تشخیص داده شوند، منابع درست تامین شود و حتی فروش و برنامه‌ریزی‌های بعد از بهره‌برداری آن هم مورد بررسی قرار گرفته باشد. به عبارتی سرمایه‌گذاری باید با کمترین ریسک صورت گیرد. به گفته وی با کاهش ریسک و به دنبال آن موفقیت سرمایه‌گذاری جدید جذب خواهد شد، اما وقتی همواره تولید با مشکل همراه باشد و دلالی سودآور باشد تشویقی برای سرمایه‌گذاری نمی‌ماند. شریف با اشاره به اینکه اگر سرمایه‌گذار درست راهنمایی شود و به نتیجه مناسب برسد تشویق می‌شود، گفت: سرمایه‌گذار موفق دوباره روی پروژه‌های بعدی هم سرمایه‌گذاری خواهد کرد. در مواردی بعضی سرمایه‌گذاران این مسیر را خوب می‌شناسند و نقش ما به عنوان مکمل است و سرمایه‌گذار را در فرآیند توسعه همراهی می‌کنیم.
موانع و مشکلات
شریف در پاسخ به سوالی مبنی بر موانع و مشکلات شرکت‌هایی شبیه سپینود شرق گفت: در سال‌های گذشته بسیاری از شرکت‌های همکار ما تعطیل شدند و بسیاری از افراد متخصص از کشور خارج شدند. این افراد از دولت کمکی نمی‌خواهند تنها می‌خواهند دولت سیاست‌گذاری درستی داشته باشد یا حتی سیاست‌گذاری نادرست نکند. وی با تاکید بر اینکه سیاست‌گذاری باید همه‌جانبه باشد ادامه داد: در هر حوزه‌ای مانند مالیات، تامین‌اجتماعی، سیستم بانکی و... هر کدام یکسری مشکلات و موانع سر راه وجود دارد.
آینده مشاوره سرمایه‌گذاری
مدیرعامل موسسه سپینود در زمینه امکان‌سنجی درباره آینده این فعالیت گفت: در دنیا به موضوع بررسی و مطالعه سرمایه‌گذاری روی پروژه‌ها از همان ابتدا اهمیت می‌دهند و هزینه مشاوره را بخشی از سرمایه‌گذاری در نظر می‌گیرند. در ایران این حق مشاوره به عنوان سرمایه‌گذاری دیده نمی‌شود، بلکه به عنوان هزینه در نظر گرفته می‌شود و سرمایه‌گذاران برای صرفه‌جویی این بخش را حذف می‌کنند. وی ادامه داد: با اینکه روند ایران برای شرکت‌های همکار ما مثبت نبوده است، در حال توسعه سپینود و در حال ایجاد دفتر در کشورهای دیگر هستیم، زیرا اهمیتی که در آن کشورها به این نوع مطالعات می‌دهند بیشتر از ایران است. وی افزود: از سویی روند فعالیت موسسه را مثبت می‌بینم، زیرا زمانی بود که مردم به راحتی دسترسی به سرمایه لازم داشتند و بدون حساب وارد کار می‌شدند، اما اکنون حتی اگر پول هم به راحتی در دسترس باشد با محاسبه وارد سرمایه‌گذاری می‌شوند تا فعالیت‌شان پایدارتر باشد.
به گفته وی ایجاد دوره‌های مدیریت (MBA و DBA) هم خیلی به این فرآیند کمک کرده است. یعنی افرادی که آموزش دیده‌اند با دید بازتری به این نیاز توجه می‌کنند و از موسسات مشاوره کمک می‌گیرند. هزینه این مطالعات را به عنوان یک سرمایه‌گذاری برای حرکت درست و حرفه‌ای می‌پذیرند و خوشبختانه فرهنگ در این زمینه روبه رشد است. از سویی کار شرکت‌هایی مثل ما هم نباید در حد توجیه پروژه باشد. بلکه باید حداقل‌ها را در مطالعه در نظر بگیرند و حتی به سرمایه‌گذار پیشنهادهای تکمیلی بدهند. به عنوان مثال اینکه برای تامین مالی چه راه‌هایی وجود دارد یا به امکانات صادراتی آنها توجه کنند. یا بررسی پروژه‌ها در سناریو‌های مختلف یا تحلیل حساسیت نسبت به تغییرات آتی حداقل‌های یک مطالعه حرفه‌ای در شرایط پر ریسک الان است. در واقع آنها باید بتوانند تحلیلی درست و ارزشی را به تصمیمات سرمایه‌گذاران اضافه کنند. وی در ادامه با اشاره به اینکه لزومی به اجرای همه پروژه‌ها نیست، گفت: گاهی پیش آمده ما پروژه‌ای را رد کردیم، چون از همان ابتدا متوجه شدیم توجیه اقتصادی ندارد و بهتر است یک پروژه شکست خورده در کشور کمتر باشد.
وی ادامه داد: اگر سازمان‌ها می‌توانستند مطالعات امکان‌سنجی را به شرکت‌های مشاوره حرفه‌ای واگذار کنند شاید مسیر مناسب‌تری برای پروژه‌ها تعریف می‌شد. وی با اشاره به اینکه برای برخورداری یک پروژه از کیفیت مناسب، اول از همه باید ورودی درستی وجود داشته باشد، تاکید کرد: به طور مثال باید بررسی کرد آیا پروژه از معافیت مالیاتی برخوردار است؟ نوسان نرخ دلار چه تاثیری بر آن دارد؟ قیمت فروش براساس نرخ‌های واقعی است؟ قیمت خرید براساس واقعیت است؟ و حتی قیمت و بررسی تکنولوژی چگونه است؟ تجهیزات مربوط برای این کار مناسب هستند؟ بسیاری از سرمایه‌گذاران به این مبانی کیفیت توجه نمی‌کنند و آن را رعایت نمی‌کنند. در حالی‌که اگر رعایت کنند زمان کمتری برای رسیدن به هدف نهایی خواهند داشت. وی تصریح کرد: سرمایه‌گذار بدون در نظر گرفتن این مراحل کیفی نمی‌‌تواند انتظار داشته باشد که در مسیر اجرا با موانعی برخورد نکند.
شریف درباره حجم امکان سنجی که سپینود انجام داد، گفت: تاکنون مطالعات امکان‌سنجی برای 600 هزار میلیارد تومان پروژه را انجام داده‌ایم. بیش از 90درصد شرکت‌هایی که به لحاظ مالی توانمند بوده‌اند به نتیجه مناسب رسیده‌اند، ولی بعضی مواقع سرمایه‌گذاران خرد چون منابع مالی مناسب با پشتوانه‌ها و ساختار مناسب را نداشتند، نتوانسته‌اند به نتیجه موردنظر برسند. وی افزود: موفقیت یک پروژه بیشتر از ایده و امکان‌سنجی به داشتن ساختار مناسب و منابع اولیه نیاز دارد. به طور مثال با تغییرات نرخ دلار خیلی از پروژه‌های کوچک متوقف شدند در حالی که پروژه‌های بزرگ برنامه را به صادرات تغییر داده‌اند.
شریف معتقد است: در حال حاضر پتانسیل‌های ما برای صادرات بالاتر رفته است. اگر نرخ دلار به ثبات برسد به راحتی می‌توان سرمایه‌گذاری را به سمت تولید برای صادرات سوق داد. وی یکی از معضلات و مشکلاتی که در آینده گریبانگیر ما خواهد شد را وابستگی کشور به واردات و عدم توانایی تولید در کشور دانست و گفت: خیلی از سرمایه‌گذاری‌هایی که در این چند سال اخیر از بین رفته یا صورت نگرفته در سال‌های آینده ما را به واردکننده تبدیل می‌کند. وی با اشاره به اینکه در شرایط فعلی برای واردات با مشکل بیشتری هم مواجه هستیم، افزود: در حال حاضر علاوه بر اینکه نمی‌توانیم محصول وارد کنیم شرکت داخلی تولیدکننده هم نداریم که محصول را تامین کند. وی ادامه داد: در صورت سامان دادن به مشکلات و ایجاد ثبات در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی کشور می‌توانیم مردم را به سرمایه‌گذاری در زمینه تولید محصولات موردنیاز ترغیب کنیم و رونق قابل توجهی در آینده خواهیم داشت. وی تصریح کرد: باید بتوانیم سرمایه‌گذاران را به سرمایه‌گذاری حرفه‌ای و بلندمدت تشویق کنیم. از سویی دولت هم باید قوانین را مداوم دستخوش تغییر نکند. مثل شرایط مناطق آزاد که همه قوانین آنها در حال تغییر است و شبیه سرزمین اصلی شده است. در نهایت باید گفت ما منابع سرمایه‌ای و پتانسیل‌های زیادی داریم و اگر فرآیند کسب و کار تسهیل شود و فرصت‌های سرمایه‌گذاری را با مشوق‌های درست همراه کنیم موفق خواهیم بود.
