مرکز پژوهش‌های مجلس، برنامه توزیع واکسن کرونا در ایران و سایر کشورها را بررسی کرد
علل واکسیناسیون دیرهنگام
سه سرعتگیر واردات واکسن
بررسی‌های رسمی حاکی از آن است که تحریم‌ها و بدعهدی شرکت‌های خارجی، دو مانع مهم بر سر واردات واکسن و تحویل بهموقع آن بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که اگر موضوع تحریم‌ها برقرار نبود، دسترسی به واکسن زودتر اتفاق می‌افتاد و از این رو، میزان مرگومیر ناشی از آن نیز کمتر می‌شد. مورد دیگر اینکه مرور برنامه‌‌‌های واکسیناسیون در کشورهای متعدد، از جمله ایران نشان می‌دهد که اولویت‌‌‌بندی‌‌‌های صورت‌گرفته، مطابق چارچوب‌‌‌های پیشنهادی سازمان‌های بین‌المللی در امر سلامت بوده است؛ به‌‌‌نحوی که معیارهایی مانند احتمال بالای ابتلا و خطر انتقال عفونت در مواجهه با بیماران، اولویت سنی، ریسک بالای ابتلا به بیماری شدید یا مرگ بر اثر آن و همچنین فعالیت در مشاغل ضروری پرخطر از حیث احتمال زیاد ابتلا و مواجهه بیشتر با سالمندان، کودکان یا سایر افراد جامعه، به‌‌‌عنوان مهم‌ترین مولفه‌‌‌های موثر بر اولویتبندی گروه‌‌‌های جمعیتی در توزیع واکسن کرونا در نظر گرفته شده‌اند. اما تغییرات پاندمی در ایران، عدم‌تامین بهموقع واکسن از سوی تولیدکننده داخلی و همچنین روند کند واردات واکسن به کشور، سبب تغییرات عمده در اجرای سند ملی واکسیناسیون در کشور شده است.
ضرورت واکسیناسیون
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی برنامه توزیع واکسن کووید-19 در ایران و سایر کشورها پرداخت. در بخش نخست این گزارش به ضرورت پرداختن به واکسیناسیون بهمنظور ایمنسازی همگانی در کشورهای مختلف پرداخته شده است. با سرعت گرفتن شیوع بیماری کرونا در جهان، تولید انواع واکسن‌‌‌ها در دنیا و ایمنسازی در برابر ویروس کووید-19 به‌‌‌عنوان یکی از راه‌‌‌های جلوگیری از گسترش بیماری کرونا، به‌‌‌طور فزاینده‌‌‌ای در دستور کار کشورهای مختلف قرار گرفته است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که هریک برنامه ایمنسازی گروه‌‌‌های جمعیتی مربوط به خود را به اجرا درمی‌‌‌آورند. دیگر اینکه کارآیی و اثربخشی برنامه‌‌‌ها ضمن اینکه مستلزم تامین بهموقع دزهای کافی واکسن است، نیازمند مدیریت توزیع آن در بین جمعیت است.
میزان واکسیناسیون در کشورهای مختلف
در بخش دیگری از این گزارش به بررسی آخرین وضعیت توزیع واکسن در کشورهای دنیا پرداخته شده است. بنا بر آخرین آمارهای موجود، تا 30 شهریورماه 1400 (21 سپتامبر 2021) بیش از 5میلیارد و 943میلیون دز واکسن در سراسر جهان توزیع و تجویز شده است؛ یعنی 67دز به‌‌‌ازای هر 100نفر. البته در حال حاضر، بین برنامه‌‌‌های واکسیناسیون در کشورهای مختلف، فاصله زیادی وجود دارد که نیازمند اقدامات جدی کشورهاست. بنا بر آمارهای رسمی، کشورهای همسایه ایران نظیر امارات، قطر و بحرین به‌ترتیب رتبه‌های اول، سوم و دهم را در بین کشورهای دارای بیشترین میزان دز تزریقی دارند؛ در حالی که ایران در رتبه صدم قرار دارد. البته در ماه‌های ابتدایی پاییز، سرعت واکسیناسیون در کشور شدت گرفته و سبب بهبود جایگاه ایران در بین کشورهای دنیا شده است؛ اما به دلیل اینکه تاریخ تنظیم این گزارش به آخر شهریور مربوط است، این آمار آورده شده است. مورد دیگر اینکه اختلاف چشمگیری درخصوص توزیع و تجویز واکسن در میان قاره‌‌‌ها وجود دارد؛ به‌‌‌نحوی که قاره آفریقا کمترین و قاره اروپا بیشترین میزان واکسیناسیون را در میان سایر قاره‌‌‌ها دارند. بنا بر آمارهای رسمی، بیش از 79درصد واکسنهای توزیع و تزریق‌شده در کشورهای با درآمد بالا و متوسط بوده و تنها به میزان 4/ 0درصد در کشورهای کم‌‌‌درآمد توزیع شده است.
موانع دسترسی به واکسن
مورد دیگری که در این گزارش به آن پرداخته شده، بحث موانع دسترسی به واکسن است. بنا بر گزارش‌های رسمی، موانع متعددی بر سر راه دسترسی به واکسن وجود دارد که رفع آنها، فرآیند تامین، توزیع و تزریق واکسن را در کشورمان بیش از پیش تسهیل خواهد کرد. مورد نخست، تاخیر در تامین واکسنهای وارداتی است. تحقق تعهدات شرکت‌های تولیدکننده واکسن با تاخیراتی مواجه شده است. بخشی از این تاخیرها به کندی روند تولید بسیاری از واکسن‌‌‌ها و محدودیت ظرفیت تولید و برخی به مشکلات ناشی از کمبود مواد اولیه و جانبی واکسن بازمی‌گردد. بر همین اساس، عدم‌اجرای تعهدات شرکت‌های خارجی حتی در موارد خرید قطعی و پیش‌‌‌خرید (تحویل واکسن منوط به تامین نیاز کشور مبدا) سبب بروز تاخیر نسبی در تحویل واکسن به بازار جهانی شد. از سوی دیگر، مسائل ناشی از تحریم را می‌توان عامل مهم دیگری در ایجاد تاخیرات صورت‌گرفته در تامین واکسن دانست. به عبارت دیگر، تحریم و بدعهدی شرکت‌های خارجی تولیدکننده سبب تاخیر در تامین واکسنهای وارداتی در گذشته شده است.
الزامات اجرای موفقیتآمیز واکسیناسیون
بنا بر گزارش‌های رسمی، اجرای موفقیتآمیز برنامه‌‌‌های واکسیناسیون به سیستم‌های تامین قوی ازجمله کنترل دقیق در زنجیره تامین، نگهداری از سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت لجستیک و... نیاز دارد. این امر برای حفاظت از تامین واکسن و جلوگیری از هرگونه وقفه، از نقطه تولید تا زمان ارائه خدمات، بسیار حیاتی است. نظارت و حمایت بر کلیه فرآیندهای واکسیناسیون، ازجمله فرآیند حمل‌‌‌ونقل که امکان خروج واکسن از زنجیره تامین عمومی و ورود به بازار سیاه، کاهش دسترسی مراکز بهداشتی به واکسن در شرایط عرضه محدود و تقاضای زیاد در موارد همه‌گیری و اخذ هزینه از بیماران برای دستیابی به واکسنهای کوویدـ19 در توزیع محدود که محروم ماندن گروه‌‌‌های فقیر و حاشیه‌‌‌نشین را به دنبال دارد، از الزامات اساسی اجرای موفقیتآمیز این فرآیند است.
مورد دیگر اینکه سازمان بهداشت جهانی همبستگی و متحد ساختن نیروها در برون‌‌‌رفت از چالش، مسوولیت، مقررات و کارآیی در خرید بهموقع و مناسب، همکاری، شفافیت، پاسخگویی به نیازهای بهداشت عمومی، عدالت و انصاف و توان مالی را از اصول کلی ارتقای دسترسی و تخصیص محصولات ضروری در شرایط بحران بیان کرده است. بنا بر آمارهای رسمی، موفقیت در دسترسی، تخصیص و سازوکار مربوط به آن، مستلزم پاسخگویی کلیه کشورها و سازمان‌های شرکت‌کننده است. از‌‌‌این‌‌‌رو، ایجاد مکانیزم حاکمیتی برای نظارت و مدیریت فرآیند، شفافیت، اتفاق‌‌‌نظر پیرامون اقدامات موفقیتآمیز، گزارش‌‌‌دهی منظم، انتشار اطلاعات به مخاطبان مختلف و مدیریت موثر برنامه و ارتباطات برای اطمینان از پایبندی به قوانین بسیار ضروری است.
چارچوب پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی
سازمان بهداشت جهانی با هدف دسترسی عادلانه به محصولات سلامتی مرتبط با کووید-19، چارچوبی را با تمرکز بر بهداشت عمومی به‌‌‌عنوان بالاترین اولویت کشورها، اولویت‌‌‌دهی به گروه‌‌‌های در معرض خطر ابتلا و مرگومیر بالا در سه بعد اهداف، گروه‌‌‌های هدف و زمان‌بندی آنها ارائه کرده است. این چارچوب مکانیزمی مناسب برای تخصیص محصولات کمیاب، ازجمله واکسن را در بین کشورها بهمنظور دسترسی عادلانه و منصفانه فراهم می‌کند. مطابق چارچوب مذکور، لازم است گروه‌‌‌های هدف از طریق تعریف سناریوهای مناسب و با در نظر داشتن استراتژی‌‌‌ها و توصیه‌‌‌های سیاستی (اولویت دادن به افراد در معرض خطر ابتلا و مرگومیر بالا) تعیین شوند.
سازمان بهداشت جهانی در گزارش‌های رسمی خود به منظور ارائه چارچوب پیشنهادی، سه مورد را توصیه می‌کند:
مورد اول، لزوم برآورد دقیق نسبت به جمعیت هدف به‌‌‌دلیل سهولت تخصیص واکسن، نیروی انسانی موردنیاز و برنامه‌‌‌ریزی دقیق؛
مورد دوم، پیش‌بینی واکسینه شدن 3درصد از جمعیت کشورها در فاز اول (به‌‌‌طور اختصاصی برای کارکنان بهداشت) (اگر کارکنان بهداشت کمتر از 3درصد جمعیت کشور را تشکیل دهند، می‌توان از دزهای باقی‌‌‌مانده برای گروه اولویت‌‌‌دار بعدی استفاده کرد. پیش‌بینی می‌شود دزهای واکسن برای افراد مسن و دارای بیماری‌‌‌های زمینه‌‌‌ای اختصاص یابد.) در فاز دوم، کشورها دزهای واکسن را تا رسیدن به سطح 20 درصد جمعیت کشور تخصیص دهند.
مورد آخر، اختصاص بیش از 20درصد گروه‌‌‌های مختلف در فهرست اولویتبندی جمعیت برای تخصیص واکسن.
گروه اول، شامل گروه‌‌‌های جمعیتی در معرض خطر بیماری یا مرگ؛ گروه دوم، شامل افراد دارای معلولیت و در نهایت گروه سوم، شامل افراد ساکن در مراکز اقامتی و آسایشگاه‌‌‌هاست.
