دکتر حمید قنبری

زمان‌های کلیدی در برجام چه هستند؟ متن برجام پاسخ روشنی به این پرسش داده است. بند 34 متن برجام به این امر اختصاص یافته است. در این بند 5 تاریخ کلیدی معرفی شده است. نخستین تاریخ، روز نهایی شدن یا Finalization Day نام دارد. روز نهایی شدن بر اساس تعریفی که در بند یاد شده آمده است، روزی است که مذاکرات ایران و گروه 1+5 درخصوص برجام در آن روز پایان یافته است و بلافاصله پس از آن روز، قطعنامه‌ای که متن برجام ضمیمه آن است برای تصویب به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه خواهد شد. این روز، 14 جولای 2015 یا 23 تیر 1394 بوده است. دومین تاریخ کلیدی، روز پذیرش یا Adoption Day است. روز پذیرش، 90 روز پس از تایید برجام توسط شورای امنیت است. البته کشورهای گروه 1+5 و ایران می‌‌توانند توافق کنند که چنین روزی زودتر از 90 روز باشد.


از آنجا که قطعنامه شورای امنیت در روز 20 جولای 2015 یعنی 29 تیر 1394 تصویب شده است، 90 روز پس از آن 19 اکتبر 2015 یعنی 27 مهر 1394 خواهد بود. در این تاریخ چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ عملا از این تاریخ است که برجام اجرایی می‌شود. اجرایی شدن برجام به این معناست که ایران و کشورهای گروه 1+5 باید اقدامات مقدماتی خود برای اجرای تعهدات مندرج در برجام را از این تاریخ انجام دهند. ایران باید اقدامات لازم برای انجام تعهدات هسته‌ای خود (شامل پذیرش یکسری محدودیت‌های موقتی در برنامه هسته‌ای) را انجام دهد و آمریکا و اتحادیه اروپا نیز باید اقدامات مقدماتی برای تهیه متون و مقررات لغو یا تعلیق تحریم‌ها و تدوین‌ دستورالعمل‌ها و راهنماهای اجرایی آنها را انجام دهند. وجود چنین تاریخی از آن رو ضرورت داشت که نه اقدامات ایران و نه اقدامات سایر کشورهای گروه 1+5 به گونه‌ای نیستند که بتوان آن را در یک زمان واحد و به‌طور آنی انجام داد و انجام دادن آنها نیازمند گذشت زمان است. اقدامات مقدماتی اجرای تعهدات مندرج در برجام عملا از این تاریخ آغاز می‌شوند. البته هیچ مانعی ندارد که ایران یا کشورهای گروه 1+5 پیش از این تاریخ، اقدامات مقدماتی خود را آغاز کنند. در این صورت، می‌توان فاصله روز پذیرش تا تاریخ کلیدی بعدی را که روز اجرا است، کاهش داد.


پرسش دیگر این است که چرا میان روز نهایی شدن و روز پذیرش ۹۰ روز فاصله وجود دارد؟ چرا ایران و کشورهای گروه ۱+۵ بلافاصله پس از قطعنامه شورای امنیت، اقدامات مقدماتی خود درخصوص برجام را آغاز نمی‌کنند؟ پاسخ این است که برجام توسط دولت‌های ایران و گروه ۱+۵ مورد مذاکره قرار گرفته و پذیرفته شده است. با این حال، نهایی شدن آن در بعضی از کشورها نیازمند آن است که فرآیند قانونی تصویب در آنها طی شود و عنداللزوم رضایت پارلمان آن کشورها نیز در خصوص آن اخذ شود. برای آنکه پارلمان یا سایر نهادهای ذی‌صلاح در کشورهای ذ‌ی‌ربط فرصت بررسی و اتخاذ تصمیم در خصوص برجام را داشته باشند، این مدت ۹۰ روزه در نظر گرفته شده است.


سومین تاریخ کلیدی روز اجرا یا Implementation Day است. این تاریخ، بر خلاف تاریخ‌های قبلی زمان مشخصی در متن برجام ندارد. تعریفی که از این تاریخ در متن برجام آمده است این است که آژانس‌ بین‌المللی انرژی هسته‌ای تایید کند که ایران اقدامات مشخص شده در برجام را انجام داده است و در همان زمان اتحادیه اروپا و آمریکا اقدامات مشخص شده در بندهای 16 و 17 ضمیمه 5 برجام را انجام خواهند داد و تحریم‌های سازمان ملل متحد نیز بر اساس بند 18 ضمیمه 5 برجام برداشته خواهند شد. اقدامات مذکور در بندهای 16 و 17 ضمیمه 5 چه هستند؟ به‌طور خلاصه این اقدامات عبارتند از لغو یا حسب مورد تعلیق اکثر تحریم‌های مالی و اقتصادی وضع شده علیه برنامه هسته‌ای ایران. علاوه‌بر این، در همین تاریخ، اشخاص و نهادهای مذکور در پیوست‌های 1 و 3 از ضمیمه 2 برجام از فهرست تحریم‌ها خارج خواهند شد. این افراد و نهادها، بخش اعظم افراد و شرکت‌های تحریم‌ شده ایرانی را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر، بخش قابل توجهی از لغو تحریم‌ها در این تاریخ انجام خواهد شد و صرفا تعداد محدودی از اشخاص حقیقی و حقوقی که در خصوص تحریم آنها حساسیت‌های ویژه‌ای وجود داشته است، در این تاریخ از فهرست تحریم‌ها خارج نمی‌شوند و لغو تحریم‌های آنها در روز انتقال خواهد بود. پرسش مهمی که در اینجا وجود دارد این است که روز اجرا در تقویم چه روزی خواهد بود؟ این روز را نمی‌توان به دقت تعیین کرد و بستگی به این دارد که آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای برای اظهار نظر خود که احتمالا شامل نمونه‌برداری و تجزیه و تحلیل آنها هم خواهد شد به چه میزان زمان احتیاج داشته باشد. با این حال، اظهارنظرهایی که اخیرا توسط مقامات ذی‌ربط در کشور انجام شده، بیانگر این است که احتمالا در اواخر پاییز سال 1394 این تاریخ فراخواهد رسید. طرف‌های مقابل نیز پاییز 1394 را به‌عنوان زمان احتمالی اجرا عنوان کرده‌اند.


چهارمین تاریخ مهم، روز انتقال یا Transition Day است. روز انتقال ۸ سال بعد از روز پذیرش خواهد بود. البته در یک حالت روز انتقال می‌تواند زودتر از ۸ سال باشد و آن در صورتی است که مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اعلام کند که این آژانس به این نتیجه رسیده است که کلیه مواد هسته‌ای ایران صرفا برای اهداف صلح‌آمیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در آن روز، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا اقدامات مندرج در بندهای ۲۰ و ۲۱ ضمیمه ۵ برجام را انجام خواهند داد. این اقدامات چه هستند؟ به‌طور خلاصه تحریم‌هایی که در روز اجرا تعلیق شده بودند در این تاریخ لغو خواهند شد و تحریم‌هایی که در آن روز تعلیق نشده بودند، در این روز تعلیق خواهند شد. همچنین اشخاص و نهادهایی که در پیوست‌های ۲ و ۴ از ضمیمه ۲ برجام نام آنها ذکر شده است در این تاریخ از فهرست تحریم‌ها خارج خواهند شد. از جهت تقویمی این تاریخ ۱۹ اکتبر سال ۲۰۲۳ خواهد بود.


در نهایت، آخرین تاریخ کلیدی که در متن برجام وجود دارد، روز پایان قطعنامه شورای امنیت است. قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که متن برجام به‌عنوان پیوست آن تصویب شده است، حاوی یکسری محدودیت‌ها برای ایران است. در این روز که تاریخ آن 19 اکتبر سال 2025 خواهد بود، قطعنامه مزبور خاتمه خواهد یافت و اتحادیه اروپا نیز اقدامات مشخص شده در بند 25 از ضمیمه 5 برجام را انجام خواهد داد. این اقدامات چه هستند؟ به‌طور خلاصه این اقدامات عبارتند از: پایان دادن به کلیه تحریم‌های وضع شده علیه برنامه هسته‌ای ایران، یعنی مقرره 2012/ 267 و تصمیم CFSP/ 413/ 2010 به عبارت دیگر، حتی آن تحریم‌هایی که در روز انتقال به حالت تعلیق درآمده‌اند نیز در این تاریخ به‌صورت کامل لغو خواهند شد و از این حیث تحریم هسته‌ای دیگری در اتحادیه اروپا علیه ایران باقی نخواهد ماند.