علی فرحبخش روند تحولات قیمت نفت خام نشان می‌دهد که جهان تاکنون شاهد چندین بحران شدید نفتی در سال‌های ۱۹۷۳، ۱۹۷۹، ۱۹۸۶، ۱۹۹۸و ۲۰۰۷ بوده است. این شوک‌های نفتی هر یک به دلایل مختلف اقتصادی و سیاسی آغاز شده‌‌ و به مباحثات گسترده‌ای هم در افکار عمومی و هم در محافل آکادمیک مبدل شده‌‌اند. بحران نفتی در اکتبر ۱۹۷۳ زمانی آغاز شد که کشورهای عربی صادرکننده نفت (OAPEC) به همراه مصر، سوریه و تونس اجرای یک تحریم نفتی را متعاقب جنگ چهارم اعراب و اسرائیل آغاز کردند. اجرای این شوک بزرگ در بازار نفت قیمت‌ها را ۴ برابر کرد و از ۳ دلار به ۱۲ دلار در هر بشکه افزایش داد. این بحران به تبعات بسیار گسترده سیاسی و اقتصادی هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت انجامید.

منشا شوک دوم نفتی در سال ۱۹۷۹ ایران بود که به واسطه اعتصاب کارکنان صنعت نفت قبل از انقلاب اسلامی و متوقف شدن صادرات آن در روزهای پیروزی انقلاب رخ داد. این شوک هم قیمت‌ها را به مرزهای جدیدی رساند و از سطح ۱۲ دلاری تا یک حداکثر ۴۱ دلاری بالا برد.

شوک سوم نفتی در سال ۱۹۸۶ آغاز شد و برعکس دو شوک نفتی اول و دوم که قیمت‌ها به شدت افزایش یافته بود، این بار بازار با کاهش شدید قیمت‌ها روبه‌رو شد. افزایش ناگهانی قیمت‌ها در دوره ۸۰-۱۹۷۹ باعث شده بود که کشورهای صنعتی در مصرف نفت صرفه‌جویی بیشتری به خرج دهند و با جایگزین کردن سایر منابع به جای نفت، اقدامات موثری را در این زمینه اتخاذ کنند. این شوک نفتی که همزمان با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران آغاز شد، قیمت نفت را به کمتر از ۱۰ دلار در هر بشکه رساند و تبعات گسترده‌ای بر بودجه دولت بر جا گذاشت.

بحران مالی جنوب شرق آسیا که از جولای ۱۹۹۸ آغاز شد، شوک دیگری بر اقتصاد جهان و در نتیجه بازار نفت وارد کرد. سیل خروج سرمایه‌های خارجی از این منطقه و متعاقب آن کاهش تقاضای جهانی نفت، شوک بزرگی بر این بازار وارد کرد و دوباره قیمت نفت را تا سطح ۱۱ دلار در هر بشکه پایین آورد. پس از آن رشد تدریجی اقتصاد جهان و افزایش تقاضای نفت باعث شد در سال ۲۰۰۷ دوباره شوک جدیدی بر بازار نفت وارد شود که برخلاف دو شوک قبلی به افزایش بی‌سابقه در بازار نفت انجامید؛ در حالی‌که همواره افزایش قیمت‌ها به دلیل محدودیت گسترده در بخش عرضه ایجاد شده بود، این بار موتور محرک افزایش قیمت‌ها، صعود یکباره تقاضای جهانی نفت بود. در این شوک جدید قیمت‌ها تا مرز ۱۵۰ دلار در هر بشکه بالا رفت که به رکوردهای جدیدی در تاریخ این بازار انجامید.

روز گذشته نیز روزی تاریخ‌ساز در بازار نفت بود که قیمت‌ها با ۴ دلار کاهش کف چهار ساله خود را شکست و به ۸۴ دلار رسید. قیمت نفت وست تگزاس اینترمیدیت نیز رکوردی دو ساله را شکست. روند بررسی تغییرات قیمت نفت در یکساله اخیر نشان می‌دهد که این اتفاق بیش از آنکه یک اتفاق گذرا باشد، یک رویدادی مستمر بوده است. قیمت نفت خام برنت در شش ماه اخیر ۲۵ درصد کاهش یافته است و نکته جالب آنکه ۲۰ درصد از این کاهش در سه ماه اخیر و تقریبا نیمی از این کاهش یعنی ۱۲ درصد در یک ماه اخیر بوده است. این امر بیش از همه نشان‌دهنده تسریع در روند کاهش قیمت‌ها در بازار جهانی نفت است. نکته مهم آنکه در همان دوره ارزش دلار در مقابل سایر ارزها روندی صعودی را طی کرده است. شاخص DXY که ارزش دلار را در مقابل سبدی از ارزهای رایج نشان می‌دهد در شش ماه اخیر ۸ درصد افزایش داشته است. به‌این ترتیب می‌توان دریافت که از کاهش ۲۵ درصدی قیمت نفت ۸ درصد به افزایش ارزش دلار و ۱۷ درصد مربوط به سایر عوامل بوده است. البته سهم تقویت ارزش دلار در کاهش قیمت جهانی نفت در دوره کوتاه‌مدت یک ماهه کمتر شده است و با وجود کاهش ۱۲ درصدی قیمت نفت برنت در یک ماه اخیر، ارزش دلار در مقابل سبدی از سایر ارزها فقط ۸/۱ درصد افزایش یافته است.

کاهش رشد اقتصاد جهانی بالاخص در اقتصادهای چین و آلمان که زمانی رکورددار رشدهای اقتصادی بوده‌اند و تحمیل ریسک‌های ژئوپلیتیک بر اقتصاد جهانی از جمله بحران اوکراین، جنگ داعش و حتی گسترش ویروس ابولا از جمله مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در بخش تقاضا بوده‌اند.

در بخش عرضه، متهم ردیف یک در کاهش قیمت‌ها عربستان سعودی است که با سیاست قیمت‌گذاری تهاجمی و فروش نفت با قیمتی کمتر از قیمت‌های متعارف بازار تلاش می‌کند در کوتاه‌مدت به تدریج سهم بیشتری در بازار برای خود کسب کند و به تدریج سایر رقبا از جمله ایران را از بازارهای بالقوه و بالفعل دور نماید.

روند نزولی قیمت نفت در شرایطی که محدودیت‌های صادراتی بر تولید نفت ایران حاکم است، سیاست‌گذاران را به توجه دقیق‌تر به تخصیص بهینه منابع معطوف می‌کند. در شرایطی که سیاست پولی کشور به منظور کنترل تورم به انقباض بیشتر حکم می‌دهد، محدودیت‌ منابع یک بار دیگر دولت را با مشکلات بیشتری در تخصیص بودجه روبه‌رو خواهد کرد و از این حیث کاهش قیمت نفت یک متغیر برون‌‌زای مهم است که حتما باید در برنامه‌های کوتاه‌مدت و حتی میان‌مدت مورد ارزیابی دقیق قرار بگیرد.