امیدهای نو برای نقش بورس کالا در تولید ملی

دکتر احمد یزدان‌پناه

سرانجام بورس کالا در آخرین روزهای هفته پیش، یکی از مراحل حساس و مهم تصمیم‌گیری در فرآیند برپایی خود را پشت‌سر گذاشت و به جایگاه تعریف شده خود در اقتصاد کشور تکیه کرد. اگر رشد اقتصادی را به معنی درست آن، یعنی وسعت بخشیدن به مرزهای تولیدی جامعه بگیریم و این رشد را با ۳/۵درصد فعلی با توجه به توانمندی‌های این مرز و بوم و نسبت به ۸درصد برنامه توسعه چهارم، کوچک ارزیابی کنیم، باید به یکی از عوامل موثر بر رشد و توسعه در جهان امروز یعنی «ریسک‌پذیری» بازیگران صحنه کسب و کار دقت کنیم.

بورس کالا چه خدمتی به اقتصاد ملی می‌تواند و باید بکند؟ در این باره ده‌ها مقاله تخصصی به زبان غیرفنی نوشته‌ام که آرشیو همین روزنامه گواه صادق آن است. وقتی می‌گوییم بورس کالا، منظور مکان یا سازوکاری است که آهن، آلومینیوم، برنج و گندم وغیره در آن تبدیل به یک برگ کاغذ یا ابزار مالی می‌شود به نام «مشتقه». چرا که ارزش آنها از ابزارهای مالی یا دارایی‌های دیگر مشتق شده‌‌است. در این یادداشت قصد شرح کشافی برای بورس کالا را ندارم ولی دوست دارم به اشاره هم شده، بگویم این ابزار مشتقه (در اشکال گوناگون آن یعنی قراردادهای آتی و سلف، اختیار معامله و سواپ یا معاوضه) چه خواصی دارند و چقدر اقتصاد ما بدان محتاج است و اگر بورس کالا به درستی تشکیل، اداره و هدایت شود، چقدر می‌تواند بر رشد و تولید بیشتر و لذا فقر کمتر و دستیابی به اهداف کلان اقتصاد کشور اثرگذار باشد. اول آنکه ابزار مشتقه در بورس کالا، وسیله‌ای در دست سرمایه‌گذاران است تا آنها از کاهش قیمت کالا یا دارایی‌های خود هم سود ببرند! سازوکارهای بورس کالا به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که تحلیل درست شما که یا خود به آن رسیده‌اید یا مشاوران حرفه‌ای با هزینه‌ای اندک، اطلاعات آن را برای شما پالایش کرده‌اند، استراتژی درست یعنی وضعیت خرید یا فروش را جلوی پای شما می‌گذارند. جالب است بدانید که برخلاف بازار سنتی، در این بازار متشکل و استاندارد شده می‌توانید اول بفروشید، بعد بخرید! می‌توانید با سرمایه‌ای کم نسبت به حجم یا ارزش بازار برای معاملات بزرگ (البته اگر مدیریت ریسک بدانید و از سازوکار «اهرم»ها استفاده کنید) اقدام نمایید. دوم آنکه در بورس به عنوان یک کسب و کار قواعد بازی خاصی حاکم است، بنابراین نباید توقع داشته باشید بدون فراگیری علم و هنر آن بازی، برنده بودن خود را به طور خیالی ترسیم کنید. در پایان یادداشت وقتی به «کشف قیمت» اشاره می‌کنم، این موضوع را کمی شفاف‌تر عرض می‌کنم. بازیگران صحنه بورس کالا مکمل یکدیگرند، لذا سفته‌بازان یعنی ریسک‌پذیران بورس کالا، به وسیله همان ابزار مشتقه ریسک انتقالی از طرف ریسک‌گریزان یعنی کشاورزان و تولیدکنندگان فلزات را در قبال پاداش بازار یعنی سود معاملات بورس تقبل می‌کنند! اینجا است که مدیریت بورس باید هزینه‌ها و درآمد‌های معامله‌گران را همیشه برای توسعه بازار مدنظر داشته باشد. لذا به من حق بدهید که وقتی در کلاس‌های بورس کالا می‌گویم بازار متشکل بورس کالا علاوه بر کمک غیرمستقیم و ارزنده به «تخصیص منابع» به «تخصیص ریسک» نیز می‌پردازد، چرا که هم نیازمندان به پوشش‌دهندگی ریسک و هم ریسک‌پذیران (سفته‌بازان) با آگاهی و رفتارشناسی نوسان‌های آتی قیمت‌ها در بورس کالا، ریسک معاملات را کاهش می‌دهند.

در یک کلمه با ابزار مشتقه در بورس کالا ریسک خرید و فروش می‌شود و این برای بالا بردن قدرت ریسک‌پذیری تصمیم‌گیران صحنه اقتصاد و بالا بردن ضریب امنیت اقتصادی کار کمی نیست و ما امروزه چقدر بدان نیاز داریم. چرا این کاهش ریسک در افزایش توان تولیدی جامعه و در نتیجه رفاه مردم یا بهتر بگویم کم و کیف مصرف حال و آینده مردم و سطح زندگی آنها موثر است. زیرا وقتی کشاورز برنج کار ما با تحمل رنج‌ها محصول خود را به بازار می‌آورد دغدغه اصلی او نوسان قیمت است. مصرف‌کنندگان و خریداران عمده برنج هم که به بورس کالا آمده‌اند، همین نگرانی را دارند. بورس با سازوکار خود باید نگرانی‌های هر دو گروه را برطرف کند تا برنج‌کار سطح زیرکشت خود را کاهش ندهد و سراغ سرمایه‌گذاری دیگری نرود و کارخانه مثلا تولیدکننده غذای کودک که برنج نهاده اصلی او است، حجم خرید خود را کم نکند و ریسک قیمت اثر منفی بر کم و کیف محصول او نداشته باشد. اینها مظاهر کمک به رشد و توسعه اقتصادی هستند.

ابزار مشتقه منافع این دو گروه را به کمک بورس کالا بیمه می‌کند و منابع کشور را از تخصیص ناکارآمد می‌رهاند. می‌خواستم درباره نقش حیاتی بورس برای «کشف قیمت» که برای همه ما نیاز به شفافیت دارد کمی بحث کنم که بماند برای مقاله بعد. فقط اجازه دهید بگویم سازوکار مزبور امید محال و ترس واهی تصمیم‌گیران را از آنها می‌گیرد.

درس‌آموزی از تجربیات بورس‌فلزات و کشاورزی برای حسن عاقبت بورس کالا مهم است و باید امیدوار بود قدم‌های بعدی بورس کالا با سرعت بیشتری برداشته شود.