حمید زمانزاده

دوباره بحث دیرین حذف چند صفر از واحد پول ملی ایران در دستور کار قرار گرفت. رییس بانک مرکزی اعلام کرده است که «در ستاد ویژه‌ای که با هدف بررسی حذف سه صفر از واحد پول ملی تشکیل شده بود، در مورد این کار به نتیجه قطعی رسیده‌ایم و این کار را مفید می دانیم، اما در شرایط فعلی اجرای آن را به تاخیر انداخته‌ایم.» سوال اساسی که پیش روی کارشناسان اقتصادی قرار دارد، این است که تصمیم قطعی مبنی بر حذف سه صفر از پول ملی، مبتنی بر تحلیل هزینه - فایده اقتصادی است، یا مبتنی بر مصلحت‌اندیشی سیاسی؟

اگر از منظر هزینه - فایده اقتصادی تحلیل نماییم، به این نتیجه خواهیم رسید که حذف سه صفر از واحد پول ملی، تصمیمی اقتصادی نیست؛ چراکه خرج آن به دخل آن نمی‌خورد! هزینه‌های حذف سه صفر از پول ملی، بسیار فراتر از منافعی است که عاید اقتصاد ملی ایران می‌نماید. بهتر است بیشتر در این مورد تامل کنیم. منافع اقتصادی واقعی حاصل از حذف سه صفر از پول ملی چیست؟ مهم‌ترین اثر همان برداشته شدن سه صفر از روی اسکناس‌ها، حساب و کتاب راحت تر در معاملات برای مردم و اندکی سهولت در امور حسابداری است؛ علاوه‌بر این، تلفظ ارقام اسکناس‌ها نیز برای مردم ساده تر خواهد شد، چرا که مثلا از آن به بعد به جای اسکناس دویست تومانی، اسکناس ۲‌ریالی داریم و به جای ۵۰۰ تومانی، ۵‌ریالی و احیانا اگر قرار بر انتشار اسکناس یک‌میلیون‌ریالی باشد، اسکناس‌هزار‌ریالی منتشر خواهد شد! یک فایده مهم دیگر که پیش از این یکی از اعضای کارگروه اصلاح ساختار بانکی کشور به آن اشاره کرد، «اشغال فضای کمتر آمار و اطلاعات مالی در حافظه و‌هارد رایانه‌ها» است!

البته جای تعجب این جاست که بعضی از کارشناسان و مسوولین امر، در مورد اجرای حذف سه‌صفر، از منافع اقتصادی‌ای صحبت می‌کنند که هرگز مبنایی در واقعیت اقتصادی ندارد. یکی از مواردی که به کرات به عنوان منافع حذف سه صفر مطرح شده است، کاهش آثار روانی تورم است.

این ادعا تنها نشان‌گر این امر است که ریشه‌های تورم و انتظارات تورمی به لحاظ اقتصادی توسط مدعیان به درستی درک نشده است. در واقع، تورم بیانگر تغییرات درصدی در سطح عمومی قیمت‌ها است و هیچ ارتباطی به قیمت‌های پایه ندارد؛ برای مثال، چه تفاوتی می‌کند که قیمت یک سبد کالایی از ۱۰‌هزار‌ریال به ۱۱‌هزار‌ریال افزایش یابد (۱۰‌درصد تورم) یا اینکه با حذف سه صفر، از ۱۰‌ریال به ۱۱‌ریال افزایش یابد (باز هم همان۱۰‌درصد تورم). عامل اصلی تورم، خلق بی‌رویه پول و تزریق آن به سیستم اقتصادی است و این عامل با تغییر واحد پولی از میان نخواهد رفت؛ و البته روشن است که تا خلق پول و تورم در اقتصاد ایران باقی است، آثار روانی تورم نیز باقی است و تغییر واحد پول ملی، هیچ اثر واقعی بر آثار روانی تورم نخواهد داشت. ادعای عجیب دیگر، تقویت پول ملی در برابر ارزهای خارجی از جمله دلار آمریکا، بر اثر حذف سه صفر از واحد پولی است. بله، درست است که با حذف سه صفر از واحد پول ملی، هردلار آمریکا به جای مثلا ده هزار ریال، ده‌ریال ارزش‌گذاری خواهد شد؛ اما کاملا روشن است که این تغییر صرفا یک تغییر اسمی است و هیچ تغییر واقعی در قدرت پول ملی ایجاد نخواهد شد. واقعیت این است که حذف سه صفر از پول ملی، نه عامل کاهش نقدینگی و تورم، نه عامل کاهش آثار روانی تورم، نه عامل تقویت پول ملی، نه عامل افزایش اعتماد به پول ملی، نه عامل افزایش پس‌انداز و نه عامل افزایش سرمایه‌گذاری است.

در نقطه مقابل، اجرای طرح حذف سه صفر از پول ملی، با هزینه‌های بسیار سنگین جهت جایگزینی پول جدید با پول کنونی مواجه است. این هزینه‌ها شامل هزینه‌های بسیار بالای تعویض کلیه اسکناس‌ها و سکه‌های کنونی با اسکناس‌ها و سکه‌های جدید، هزینه‌های تطبیق قیمت‌های فعلی با قیمت‌های جدید و هزینه‌های ناشی از اتلاف وقت مردم و ایجاد سردرگمی میان مردم است. نکته مهم این جا است که هزینه‌های حذف صفر، چه دو صفر، چه سه صفر و چه ده صفر ثابت است؛ اما منافع ناشی از آن به تعداد صفرهایی که قرار است حذف شود، بستگی دارد. در شرایط فعلی اقتصاد ایران، منافع واقعی حاصل از حذف سه صفر از پول ملی به وضوح اندک است؛ چرا که با وجود یک دوران تورمی، هنوز‌ریال ایران ارزش قابل توجهی دارد و مثلا در مقایسه با لیر ترکیه پیش از حذف ۶ صفر یا دلار زیمبابوه پیش از حذف ۱۰ صفر، از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. اگر حذف ۶ صفر از لیر ترکیه به لحاظ اقتصادی به صرفه بوده است، هرگز دلیلی بر این نیست که حذف سه صفر از‌ریال ایران نیز به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. مساله دیگر اینکه حتی اگر بخواهیم تعداد صفرهایی را از واحد پول ملی حذف نماییم، شرط اصلی آن این است که ابتدا باید تورم مزمن و پایدار را در کشور مهار کنیم؛ چرا که در غیر این صورت، صفرها دوباره و به مرور باز خواهند گشت. بنابراین با توجه به همه مباحث فوق، روشن است که حذف سه صفر از پول ملی در شرایط کنونی، به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست و عمل به این تصمیم، احتمالا بیش و پیش از آنکه مبتنی بر هزینه - فایده اقتصادی باشد، مبتنی بر یک مصلحت‌اندیشی سیاسی است.

در شرایط فعلی، شاید بهتر است اجرای تصمیم حذف سه صفر از واحد پول ملی را بیش از این به تاخیر بیاندازیم، تا با توجه به پیش‌بینی تداوم شرایط تورمی در اقتصاد کشور به دلیل تداوم کسری‌های بزرگ بودجه و تداوم خلق پول، چند سال دیگر حذف ۶ صفر از واحد پول ملی کشور به صرفه شود! احتمالا این تصمیم بهتری است تا اینکه بخواهیم دو بار و هر بار، سه صفر را از واحد پول ملی حذف کنیم!. فعلا بهتر است برای کاهش هزینه‌های معاملاتی، انتشار اسکناس‌های درشت‌تر و تداوم انتشار چک‌پول‌ها، در دستور کار قرار گیرد و البته جای تاکید نیست که تصمیم بهتر از همه اینها، تلاش برای رفع تداوم کسری‌های مزمن بودجه و اتکا به درآمدهای نفتی، حفظ سیاست مهار پولی و در نتیجه مهار تورم در اقتصاد ایران است.