علی میرزاخانی

شواهد و قرائن حاکی از آن است که آخرین مرحله بیماری هلندی در اقتصاد ایران آغاز شده است.در این مرحله افزایش هزینه‌های «خدمات» به تدریج درقیمت کالاهای مختلف منعکس می‌شود و سیاست‌گذاران را دچار این حیرت می‌کند که چرا فاصله قیمت‌های خرده‌فروشی با ... ... قیمت‌های عمده‌فروشی و یا قیمت‌های کارخانه‌ای تا حدی بالا است که برای آنها غیرقابل درک است.

در اواسط دهه پنجاه با آغاز این مرحله از بیماری هلندی، تصمیم‌سازان رژیم پیشین، ریشه این مشکل را در زیاده‌خواهی بازار و به قول خودشان بورژوازی دلالی ارزیابی کردند و جبهه‌ای از مقابله با این بخش از اقتصاد را با سازماندهی دانشجویان و بوروکراسی‌های مختلف گشودند که چون صورت‌مساله اشتباه بود نتیجه نیز نه تنها درست از آب در نیامد بلکه به فروپاشی کامل اقتصاد در روزهای آخر حیات رژیم پیشین منتهی شد.

با توجه به اینکه در هفته‌های اخیر شاهد ارائه پیشنهادهای خاصی به دولت نهم برای مقابله با تورم هستیم که ناشی از درک ناصحیح صورت‌مساله است به نظر می‌رسد داشتن تصویری ساده از وضعیت کنونی اقتصاد ایران می‌تواند این دولت را در اتخاذ تصمیمات منطقی و عقلایی برای جلوگیری از وخیم‌تر شدن اوضاع یاری کند. اما داستان چیست؟

در سه سال اخیر، با آغاز تزریق بی‌برنامه دلارهای انبوه نفتی به اقتصاد ایران، پیش‌بینی اوضاع فعلی چندان دشوار نبود اما به هر حال تصمیم‌سازی درست برای آینده بسیار مهم‌تر از پرداختن به گذشته برای مقصریابی در این زمینه است که البته خود مقوله‌ای حائز اهمیت برای جلوگیری از تکرار اشتباهات در آینده است.

در عین حال، آنچه که امروز اولویت دارد تا در دستور کار تصمیم‌سازان کشورمان قرار گیرد در مرحله اول خروج از تله‌های سیاست‌گذاری گذشته و در مرحله دوم پاکسازی مسیر سیاست‌گذاری آینده از اشتباهات مجدد است.

فراموش نباید کرد که در سه سال اخیر برخی سیاست‌گذاری‌های اشتباه باعث شد که بیماری هلندی به وخیم‌ترین شکل خود در اقتصاد ایران ظاهر شود و شاهد مدعا اینکه در هیچ‌ کشور نفتی وضعیت مشابهی قابل مشاهده نیست و به همین دلیل نگرانی از روند آینده را باید جدی گرفت و از همین حالا به چاره‌جویی نشست.مهم‌ترین سیاست‌گذاری‌های اشتباه در سه سال اخیر که باعث شدت وخامت بیماری هلندی در اقتصاد ایران شد سیاست‌های انبساطی پولی همراه با تثبیت اداری برخی از قیمت‌های مهم در کنار استفاده غیرکارشناسی از ابزار واردات برای کنترل قیمت‌ها بوده است که باعث هدایت کامل نقدینگی آزاد شده از دلارهای نفتی و سیاست‌های انبساطی مالی به بازار دارایی‌های مهم به ویژه مسکن و نیز بخش خدمات شد که قابل واردات نیستند.طبیعی است افزایش هزینه خدمات در مرحله‌ای دیگر تاثیر خود را در قیمت کالا‌ها و خدمات مختلف به صورت جداگانه ظاهر کند، چرا که قیمت هر کالا و خدمتی که به مصرف‌کننده نهایی عرضه می‌شود علاوه بر قیمت تمام‌شده کالا برای تولیدکننده شامل هزینه‌های واسطه‌گری نیز هست که در مرحله ما قبل بیماری هلندی به شدت افزایش می‌یابد.استدلال بسیار ساده برای این مرحله از بیماری هلندی، افزایش چشمگیر تفاوت قیمت کالاهای مختلف در مناطق مختلف، مثلا شهر تهران است.

به این صورت که در مناطق گران‌ شهر که هزینه‌های واسطه‌گری افزایش بیشتری می‌یابد قیمت‌ها از مناطق به نسبت ارزان‌تر شهر به شدت فاصله می‌گیرد.دقیقا به همین دلیل مشاهده می‌شود که علاوه بر افزایش فاصله بین قیمت‌های خرده‌فروشی با قیمت‌های کارخانه‌ای یا عمده‌فروشی، فاصله بین قیمت‌های فروش یک کالا در مناطق مختلف شهر نیز به شدت افزایش می‌یابد.یک بررسی میدانی از تفاوت قیمت حبوبات، میوه و مواد غذایی در جنوب و شمال تهران که بعضا تا ۶۰درصد نیز بالغ می‌شود، می‌تواند شواهد و قرائنی از این موضوع را در اختیار بگذارد.به هر حال، با تشدید این وضعیت معمولا گرایش به تثبیت قیمت‌ها در مرحله تولید و سپس توزیع هدایت‌شده کالاهای مختلف راه‌حلی است که برای سیاستگذاران بسیار جذاب جلوه می‌کند و اثرات مخرب و خطرناک آن که از فروپاشی اقتصادی تا پیامدهای غیرقابل پیش‌بینی در عرصه‌های غیراقتصادی را شامل می‌شود از چشم آنها پنهان می‌ماند.

امید آنکه در این مرحله که ضرورت اتخاذ تصمیمات کارشناسی به دلیل پیامدهای خطرناک راه معکوس بیش از پیش احساس می‌شود، شاهد رجوع مجدد به یافته‌های علمی و انباشت تجربه‌های گذشته باشیم.