جعفر خیرخواهان

در جدیدترین «شاخص درک فساد» که سازمان شفافیت بین‌المللی به تازگی منتشر کرد، کشور ایران با ۱۳ رتبه کاهش در جایگاه ۱۳۳ در بین ۱۷۶ کشور جهان و در کنار کشورهایی مثل روسیه، قزاقستان، هندوراس و آذربایجان جای گرفته است. با استفاده از متدولوژی و مقیاس جدیدا معرفی شده برای گزارش سال جاری که از امتیاز صفر (حداکثر فساد‌اداری) تا ۱۰۰ (بسیار پاک) تغییر می‌کند، امتیاز ایران عدد ۲۸ به دست آمده است (در سال‌های پیش از این، امتیازها از صفر تا ده تغییر می‌کرد و تعداد کشورها نیز در سال گذشته ۱۸۳ بود).

سازمان شفافیت بین‌المللی یک سازمان مردم‌نهاد است که مقر آن در شهر برلین آلمان است و از سال ۱۹۹۵ شروع به فعالیت کرد. این سازمان خصوصی هدف خود را مبارزه با فساد و رشوه‌خواری در سطح جهان تعریف کرده است. معمولا ریشه فساد به سیاست‌‌های مبهم دولتی و امتیازدهی‌های تبعیض‌آمیز برمی‌گردد. نمره‌ای که برای هر کشور اعلام می‌شود نشان‌دهنده میزان فسادی است که مردم تصور می‌کنند نهادهای اداری و سیاسی و نه مالی هر کشور به آن آلوده هستند. امتیاز پایین ایران را احتمالا می‌توان به فعالیت‌های بخش دولتی نسبت داد که سه عنصر کارمندان دولتی، سیاستمداران و شرکت‌های خصوصی در آن دخیل هستند و مسائلی مثل رشوه‌گیری، سو‌ءاستفاده از منابع عمومی، تصمیم‌گیری‌های مخفیانه و غیرشفاف در قراردادهای دولتی و تخصیص بودجه‌های دولتی و وجود تضاد منافع را دربرمی‌گیرد.

شاخص جامع درک فساد بر اساس انواع نظرسنجی‌ها و ارزیابی‌های فساد محاسبه می‌شود که از داده‌های نهادهای مستقل و معتبر گوناگون مثل بانک‌جهانی و مجمع جهانی اقتصاد و البته نظرسنجی از رشوه‌دهندگان توسط سازمان شفافیت بین‌المللی گردآوری می‌شود. برای اینکه هر کشوری بتواند در این رتبه‌بندی جای بگیرد باید دست‌کم از سه منبع آماری برای تهیه شاخص فساد آن کشور استفاده شده باشد.

در حالی که هیچ کشوری نتوانسته است امتیاز کامل ۱۰۰ (بدون فساد) را کسب کند دو سوم از ۱۷۶ کشور، امتیازاتی زیر ۵۰ کسب کردند که باعث شرمساری چنین کشورهایی بوده و نیاز به شفافیت بیشتر در نهادهایی که با منابع و امکانات عمومی سروکار دارند و حرکت به سمت پاسخگویی بیشتر مقامات دولتی در چنین کشورهایی به شدت احساس می‌شود.

پاک‌ترین کشورها در منطقه اسکاندیناوی هستند. دانمارک، فنلاند و زلاندنو با امتیاز ۹۰ در بالای جدول و سومالی، افغانستان و کره‌شمالی با امتیاز ۸ در انتهای جدول جای گرفتند. امتیاز کانادا ۸۴، آلمان ۷۹ و ژاپن و انگلستان توامان ۷۴ شده است. آمریکا با امتیاز ۷۳ در رتبه نوزدهم و فرانسه نیز امتیاز ۷۱ را کسب کرده است. چهار کشور بحران‌زده و بدهکار در جنوب اروپا نیز در بین همه کشورهای اروپایی وضعیت بدتری دارند: اسپانیا با امتیاز ۶۵ در رتبه ۳۰ و پرتغال رتبه ۳۳ و ایتالیا رتبه ۷۲ را دارند. یونان که گرفتار بحران شدید اقتصادی است با رتبه ۹۴ فاسدترین کشور در اروپا است (در وضعیتی پایین‌تر از کلمبیا، بنین و زامبیا).

رتبه چین ۸۰ شده است که چهار رتبه بهتر از هند است. روسیه در فاصله‌ای دورتر رتبه ۱۳۳ را دارد که شبیه سال گذشته جایزه فاسدترین کشور در بین پنج عضو گروه بریکس را از آن خود می‌کند. عراق و ونزوئلا دو کشور نفتی نیز در بین فاسدترین کشورها هستند که به ترتیب در رتبه‌های ۱۶۷ و ۱۶۶ قرار گرفته و امتیاز ۱۸ و ۱۹ را کسب کردند.

پس از سقوط مبارک و انتخاب نخستین رییس‌جمهور منتخب مردم، امیدها برای بهبود اوضاع در مصر افزایش یافت. اما این کشور با کسب ۳۲ امتیاز و شش پله سقوط از ۱۱۲ در سال گذشته به رتبه ۱۱۸ رسید. این هشداری به سیاستمداران جدید مصری است که اگر می‌خواهند اعتماد مردم را به سمت خود جلب کنند و موفق به گذار به سمت دموکراسی شوند باید به مبارزه سخت و بی‌امان با فساد دولتی ادامه دهند.

تونس با دو پله سقوط در رتبه ۷۵ است. سوریه نیز که صحنه درگیری بوده است با ۱۵ پله سقوط رتبه‌ای بهتر از ۱۴۴ کسب نکرد.

حدود ۷۸ درصد کشورهای خاورمیانه رتبه نامناسبی دارند. البته بهار عربی امید برای بهبود اوضاع را بالا برد، اما گذار به دموکراسی و تغییر اوضاع یک‌شبه رخ نداده و بسیار زمان‌بر است.

فساد باعث تبعیض اقتصادی شده و محیط کسب وکار را برای بنگاه‌های کوچک و متوسط دشوارتر می‌سازد و یکی از موانع تولید و ورود سرمایه‌های مولد به هر کشوری است. از جمله روش‌ها برای کاهش فساد می‌توان از آزادی مطبوعات و استقلال رسانه‌ها نام برد که زمینه پاسخگو ساختن حکومت‌ها را فراهم می‌کند. تقویت اعتبار و استقلال قوه قضائیه و حاکمیت قانون به جای انجام صلاحدید‌ی امور و مصلحت‌اندیشی‌های شخصی نیز از جمله عواملی هستند که فساد را کاهش می‌دهند.