زهرا کاویانی

چند ماهی است که بازار ارز مجددا دچار التهاب شده و نرخ تبدیل دلار آمریکا به ریال ایران با نوساناتی مواجه شده است. به طور کلی از سال ۱۳۸۱ تاکنون که سیاست یکسان‌سازی قیمت ارز از سوی بانک مرکزی و دولت به اجرا گذاشته شد، بازار ارز هر از گاهی دچار نوسانات شده و نرخ ارز دولتی از نرخ ارز بازار آزاد فاصله گرفته است که هر بار با دخالت گسترده بانک مرکزی این التهابات از بین رفته و مجددا نرخ‌های دولتی و بازار آزاد به یکدیگر نزدیک شده‌اند. آخرین نمونه از این التهابات را می‌توان در ماه‌های نخست سال جاری دانست که اختلاف بین نرخ بازار آزاد و بازار غیر رسمی تا مرز ۲۰۰ تومان نیز رسید. با این حال این اختلاف نیز مانند مواردی که تا قبل از آن وجود داشت چند روزی بیشتر دوام نیاورده و پس از دخالت گسترده بانک مرکزی در بازار ارز از بین رفت و مجددا نرخ ارز آزاد و دولتی به یک مقدار رسیدند.

اما نوسان ایجاد شده در شرایط فعلی بازار ارز ایران متفاوت با دوره‌های گذشته است. در حال حاضر در بازار ارز ایران نزدیک به سه ماه است که اختلاف بین نرخ رسمی و غیر رسمی هر چند با نوساناتی مواجه شده، اما در حدود ۲۰۰ تومان باقی مانده است. در طول این مدت بانک مرکزی بر خلاف رویه‌های گذشته، کمتر به موضع گیری در مقابل نرخ‌های غیردولتی پرداخته است. در این میان تنها در یک دوره کوتاه در اواسط مهر ماه به واسطه آنکه مسوولان بانک مرکزی اعلام کردند در بازار نرخ‌ها را کنترل خواهند کرد، نرخ ارز بازار آزاد به یکباره کاهش یافت، اما زمانی که بازاریان متوجه شدند که بانک مرکزی عزم جدی در کاهش نرخ ارز ندارد، نرخ‌ها دوباره به مقادیر قبلی بازگشت.

نبود عزم جدی در بانک مرکزی برای یکسان‌سازی نرخ ارز در رفتار بانک مرکزی در ماه‌های اخیر کاملا مشهود است، بانک مرکزی در طول این مدت همواره قیمت سکه بهار آزادی را با نرخ تبدیل دلار به ریال در بازار آزاد محاسبه و عرضه کرده است. این رفتار در زمان کاهش قیمت طلای جهانی و افزایش قیمت ارز در بازار غیررسمی کشور به خوبی مشهود بوده است. بانک مرکزی حتی در روزهایی که اعلام کرد عرضه ارز را افزایش داده و نرخ‌ها را یکسان خواهد کرد نیز، سکه بهار آزادی را به قیمت‌ ارز بازار آزاد عرضه کرد و همین موضوع به فعالان بازار آزاد علامت داده است که بانک مرکزی عزم جدی برای کاهش نرخ ارز را ندارد. این فقدان عزم جدی باعث شده تا بازار ارز بر خلاف گذشته به تهدیدهای بانک مرکزی برای کاهش نرخ ارز واکنش نشان نداده و در نتیجه حتی پس از اعلام کاهش نرخ ارز از سوی بانک مرکزی در هفته گذشته، نرخ‌های بازار آزاد حتی افزایش یابد. در واقع به نظر می‌رسد در حال حاضر دو دیدگاه در بازار آزاد حاکم است که موجب شده تا نرخ ارز در بازار آزاد کاهش نیابد، اول آنکه بانک مرکزی منابع کافی برای عرضه ندارد و از این رو نمی‌تواند اختلاف قیمت ایجاد شده را از بین ببرد. این موضوع باعث می‌شود تا فعالان بازار ارز اعتماد گذشته را به بانک مرکزی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد تنظیم‌کننده ارز نداشته باشند. اما دلیل دومی که مقاومت نرخ‌ بازار غیر رسمی در مقابل موضع‌گیری‌های بانک مرکزی را در پی داشته آن است که واکنش‌های بانک مرکزی در چند ماه اخیر باعث شده تا این تفکر به وجود آید که بانک مرکزی عملا تمایلی به عرضه بیش از اندازه ارز و در نتیجه تک نرخی کردن ارز نداشته و واکنش‌های بانک مرکزی برای یکسان‌سازی نرخ ارز تنها یک ژست سیاسی است. با این حال هر کدام از دلایل فوق یا سایر عوامل باعث شده است تا فعالان بازار غیر رسمی ارز، به مانند گذشته، بانک مرکزی را یک نهاد قدرتمند در تنظیم بازار ارز ندانند. از همین‌رو است که اختلاف ۲۰۰ تومانی نرخ ارز رسمی و غیر رسمی نزدیک به سه ماه دوام آورده است. آنچه در این میان اهمیت دارد و لازم است تا بانک مرکزی به عنوان نهاد سیاست‌گذار پولی به آن توجه داشته باشد، مضرات ناشی از وجود نرخ‌های دوگانه در بازار ارز است. فعالیت‌های رانت جویانه، دلسردی تولیدکنندگان واقعی، سفته بازی در بازار ارز، جذب منابع به سمت بازارهای دارای نرخ‌های دوگانه به جای تولید و .... که از پیامدهای وجود نرخ‌های دوگانه در بازار ارز است، نشان از این نکته دارد که تک نرخی نگه داشتن بازار ارز در اولین درجه از اهمیت قرار داشته و سایر سیاست‌های ارزی مانند کاهش یا افزایش آن در درجات اهمیت دیگری قرار دارند. بنابراین آنچه این نهاد سیاستی در شرایط فعلی باید در دستور کار قرار دهد تلاش برای یکسان سازی نرخ ارز است تا پس از بازگشت ثبات به بازار ارز، سیاست‌های آتی برای نرخ ارز را عملی سازد.

Zahra.kaviani@gmail.com