دکتر پویا جبل عاملی

به‌رغم اینکه در ابتدای فاصله گرفتن نرخ ارز رسمی از بازار، این روزنامه بارها و بارها در مورد خطرات از دست دادن نظام تک نرخی ارز هشدار داد و در بحبوحه افزایش نرخ دلار در بازار، ... ... از افزایش نرخ ارز رسمی با وجود ریسک‌هایی که پرش یکباره آن در اقتصاد ایجاد می‌کرد، حمایت کرد، اما پس از کاهش نرخ ارز رسمی که نشان‌دهنده تصمیمی فراتر از چارچوب بانک مرکزی و نهاد‌های تخصصی بود، شاید دیگر گوشزد کردن سیاست اشتباه اعمالی ثمری نداشت.

اما اکنون وضعیت به گونه‌ای است که شاید تناسب قوای تصمیم‌گیرنده در مورد نرخ ارز رسمی را بتوان به سوی سیاستی کارآتر چرخاند. در حقیقت رسیدن اختلاف دو نرخ به بیش از ۲۰۰۰ ریال که رانتی عجیب و غریب را در اقتصاد ایجاد کرده و منشاء فسادی دو چندان است خود اولین دلیل برای پافشاری در پایان دادن به این وضعیت است. آنچه تا به حال بانک مرکزی پس از بزرگ شدن شکاف دو نرخ انجام داده تنها در این عبارت می‌گنجد که سیاستگذار پولی به جای انجام سیاست ارزی در جهت افزایش کارآیی اقتصاد، به دنبال آن بوده تا جلوی رانت‌جویی که از اختلاف دو قیمت حاصل می‌شود را بگیرد. تمام فکر و ذکر مقامات پولی این شده که چگونه متقاضیان حقیقی را از غیرحقیقی جدا کند؟ در واقع یک سیاست اشتباه باعث شده تا دردسرهای تازه‌ای نصیب بانک مرکزی شود و وقت و توان آن را بگیرد. اما خود مقامات می‌دانند که هر چه اختلاف دو قیمت وسیع‌تر شود، افراد بیشتری برای استفاده از این رانت دست به کار می‌شوند و راهکارها به مرور کارآیی خود را از دست می‌دهند. این یک تجربه عملی است که هر چه حجم رانت افزایش یابد، راه‌های مبارزه با آن به مرور غیرکارآمدتر می‌شوند. پس راه‌حل چیست؟ حذف رانت. خیلی ساده و پوست کنده؛ سری را که درد نمی‌کند، دستمال نبندید. خودمان رانت ایجاد می‌کنیم و آن وقت، کلی این در و آن در می‌زنیم که چطور جلوی فسادش را بگیریم!؟

اما مساله‌ای دیگر. با وجود چنین اختلافی در دو نرخ ارز، بانک مرکزی دیگر نمی‌تواند از نرخ ارز رسمی برای کنترل نرخ بازار استفاده کند. از این رو خیلی روشن است که مقامات پولی دیگر با وجود ذخایر ارزی مناسب نتوانند نظام ارز شناور را مدیریت کنند و آنها هم نظام تک نرخی را از دست داده‌اند و هم نظام ارز شناور مدیریت شده را. البته همواره میزان ارزی که بانک مرکزی در بازار تزریق می‌کند، می‌تواند بر نرخ بازار تاثیر‌ بگذارد، اما مساله آنجاست که با افزایش شکاف دو نرخ خود بانک نیز برای جلوگیری از رانت، دیگر تمایلش را برای تزریق بیشتر از دست می‌دهد.

در شرایط فعلی اگر نهادهای تصمیم‌گیرنده بالاخره به این نتیجه رسیده‌اند که باید هر چه سریع‌تر کاری برای بازار ارز کرد، یک بسته سیاستی نیاز است تا اولا بازارهای دیگر را برای بازیگران جذاب کنند یا بازدهی قطعی و بی‌دردسر بانک‌ها را افزایش دهند و دوم نرخ رسمی را به نرخ بازار نزدیک کنند. البته اگر بیم از افزایش نرخ بازار در پی پرش قیمت رسمی وجود دارد می‌توان به چند راهکار فکر کرد: ابتدا اینکه حجم عرضه در هنگام پرش قیمت رسمی باید قابل توجه و چندین برابر معمول و فراگیر و بدون سقف باشد.

دوم آنکه می‌توان برای مدتی همین نرخ ارز رسمی را حفظ کرد و بانک مرکزی اعلام کند که ارز دیگری نیز به قیمت بازار عرضه می‌کند و هر کس به هر میزان می‌تواند آن را دریافت کند و البته متعهد به این قول باشد. در این صورت بانک مرکزی خود نرخ رسمی دیگری را فراتر از نرخ قدیمی ایجاد کرده و باید پس از چند صباحی و با اطمینان از مدیریت ارز، نرخ قدیمی را منسوخ کند. البته باید به ذهن بسپاریم که این فرآیند باید در کوتاه مدت ثمر دهد و نرخ جدید نباید فاصله آنچنانی با نرخ بازار پیدا کند، در غیر این صورت وضعیت با وجود چند نرخ در اقتصاد، حادتر خواهد شد. به هر رو امید می‌رود تا این بار مقامات بانک مرکزی بتوانند برای حذف رانت و احیای نظام تک نرخی شناور مدیریت شده کاری کنند.