روابط ایران و ترکیه در دوره رئیسی؛ تقابل یا همکاری؟

انتخاب : تهران به علت موقعیت جغرافیایی و جهت گیری سیاسی اش، مانع افزایش تعاملات اقتصادی و روابط آنکارا با کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی شده است. با این حال، کریدور زنگزور که منطقه خودمختار نخجوان را از طریق خاک ارمنستان به بقیه مناطق جمهوری آذربایجان متصل می کند، می تواند به ترکیه کمک کند تا ایران را دور زده و در نتیجه نفوذ خود را تقویت کند.

رسانه ترکیه ای «منا افرز» نوشت: ایرانیان ابراهیم رئیسی را به عنوان یک اصولگرا که سابقه ی ریاست قوه قضائیه را در کارنامه ی خود دارد، به عنوان رئیس جمهور جدید انتخاب کردند. همانطور که تجربیات گذشته نشان می دهد، رهبران جهان به زودی باید با این واقعیت که رئیسی رئیس جمهور ایران است، روبرو شوند.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، انتخاب رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران را تبریک گفت و اظهار امیدواری کرد که روابط ترکیه و ایران در دوران ریاست جمهوری وی بیشتر تقویت شود. اردوغان در پیامی به رئیسی، آمادگی خود را برای همکاری با تهران اعلام کرد و تمایل خود را برای سفر به ایران به منظور شرکت در نشست شورای عالی همکاری میان ایران و ترکیه پس از ویروس همه گیر کرونا اعلام کرد.

شواهد تاریخی نشان می دهد که به استثنای موارد بسیار کمی، روابط ترکیه و ایران همیشه به جای همکاری و هماهنگی توأم با رقابت و درگیری بوده است. در دوران معاصر، خیزش های عربی در سال 2011 به طور بی سابقه ای به رقابت منطقه ای کشورها دامن زد. در ایران روی کار آمدن اصلاح طلبان و تندروها تا کنون تغییری در ماهیت روابط تهران-آنکارا ایجاد نکرده است. اما شرایط منطقه ای و بین المللی همیشه تأثیر بسزایی در روابط دو کشور داشته است.

می توان فرض کرد که روابط ترکیه با ایران در دوران رئیسی تقریباً تحت تأثیر دو عامل اصلی قرار خواهد گرفت که شامل سیاست های ایالات متحده در قبال تهران و صف آرایی مجدد قدرت های منطقه ای است. بنابراین، با توجه به سناریوهای مختلفی که ممکن است پیش بیاید، روابط بین آنکارا و تهران ممکن است بین همکاری محدود، رقابت و تقابل غیرمستقیم در رفت و آمد باشد.

در زمان ریاست جمهوری رئیسی، آنکارا قطعاً علاقه مند به افزایش حجم تجارت دوجانبه با ایران و سطح سرمایه گذاری ها برای تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور خواهد بود. با این حال، مسائل ژئوپلیتیک و سیاست خارجی همچنان این جنبه را تحت الشعاع قرار می دهد و روابط آنها را به ویژه در خاورمیانه، قفقاز و آسیای میانه به چالش می کشد.

اگرچه ترکیه از معدود قدرت های منطقه ای است که با برجام مخالفت نکرده است، اما از سرگیری توافق هسته ای ایران باعث جسارت تهران در منطقه خواهد شد. توافق میان دولت بایدن و ایران ابزارهای لازم را برای به چالش کشیدن و حتی تهدید ترکیه در عرصه های مهم مانند سوریه و عراق در اختیار تهران قرار خواهد داد.

اگر برجام دوباره فعال شود، منابع مالی، تسلیحاتی و پشتیبانی بیشتری به متحدان و نمایندگان ایران در منطقه می رسد. در چند ماه گذشته، آنکارا شاهد پیامدهای منفی آخرین تحریم های آمریکا برای ایران بوده که چطور موجب کاهش منابع تهران برای حمایت از نمایندگانش در منطقه شده است. گفتنی است، در جریان مذاکرات هسته ای وین، شبه نظامیان شیعه طرفدار سپاه پاسداران ایران در عراق تمایل بیشتری به تهدید آنکارا به طور علنی و حمایت از حضور پ.ک.ک در شمال عراق پیدا کردند.

هیچ نشانه ای مبنی بر اینکه با روی کار آمدن رئیسی، تهران پشتیبانی کامل خود را از اسد در سوریه کنار بگذارد، وجود ندارد. ادامه حمایت تهران از اسد با تلاش های آنکارا در سوریه مغایرت دارد. از سوی دیگر، تقویت روابط ترکیه با آذربایجان و پاکستان و آخرین پیشنهاد آنکارا برای تأمین امنیت فرودگاه بین المللی کابل در افغانستان، جبهه ژئوپلیتیکی جدیدی را با ایران در دوره رئیسی باز می کند. سال گذشته ایران و ترکیه طی درگیری در داخل آذربایجان مقابل یکدیگر قرار گرفتند و در نهایت آذربایجان با حمایت ترکیه موفق شد دست بالا را در درگیری داشته باشد. مقامات ایرانی به این موضوع واکنش منفی نشان دادند و نسبت به نقش فزاینده آنکارا در قفقاز حساسیت زیادی از خود بروز دادند.

در حالی که ترکیه تمایل خود را برای همکاری با تهران اعلام و تلاش خواهد کرد تا ایران را در برخی اقدامات ابتکاری منطقه ای درگیر کند تا توانایی اش را در تضعیف منافع منطقه ای آنکارا خنثی کند، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که چنین اقدامی ایرانیان را ترغیب به تغییر رفتار تهاجمی خود کند. با این حال، این ادعا باید با توجه به اقدامات بعدی دولت بایدن و روابط ترکیه با برخی از کشورهای منطقه در آینده به ویژه با عربستان سعودی آزمایش شود.