دانیل واگنر

مدیر سازمان بین‌المللی «راهکارهای مخاطرات کشورها»

گروه ترجمه: تحریم‌های اقتصادی مدت‌ها است که به‌عنوان یک ابزار سیاست خارجی به کار می‌رود. گاهی آن را به‌عنوان انتخاب دولت‌ها در زمانی می‌دانند که راهکارهای معمول دیپلماسی به بن‌بست خورده‌اند. به‌رغم آنکه تحریم‌ها به‌صورت گسترده استفاده می‌شوند و برخی از آنها سال‌ها پابرجا می‌مانند، معمولا نمی‌توانند به اهداف مورد نظر خود دست پیدا کنند. یکی از متمایزترین مطالعاتی که در مورد کارآیی تحریم‌ها انجام شده است (با بررسی تحریم‌ها از سال ۱۹۱۵ تا ۲۰۰۶)، نشان می‌دهد که تحریم‌های گسترده در بهترین حالت ۳۰ درصد از اوقات به نتیجه می‌رسد و با افزایش گستردگی تحریم، اثربخشی آن کاهش می‌یابد. با این حال، تحریم‌ها هنوز هم به‌عنوان یکی از معدود ابزارهای مقبول بین‌المللی برای تغییر رفتار دولتمردان کشورها باقی مانده است (غیر از درگیری نظامی). شواهد، موفقیت قطعی تحریم‌ها را نشان نمی‌دهند. به‌عنوان مثال هر‌چند تحریم‌ها در مقابله با آفریقای جنوبی موفق عمل کردند، اما نتوانستند مانع از پیگیری برنامه‌های هسته‌ای این کشور شوند. در روسیه، قطعا تحریم‌ها به اقتصاد کشور لطمه زد، اما به اندازه ضربه از ریزش قیمت‌های جهانی نفت نبوده است و در تغییر رفتار این کشور در قبال اوکراین هم تاثیری نداشته است. روبل روسیه هم به‌رغم تحریم‌ها، با افزایش قیمت‌های جهانی نفت، تقویت شد.

در حالی که تحریم‌ها غالبا به منظور اثرگذاری بر دولتمردان یا نخبگان یک کشور وضع می‌شود، اما گاهی اثر معکوس می‌گذارد. به‌عنوان مثال، در روسیه، محبوبیت پوتین هیچ گاه به اندازه امروز نبوده است.

تحریم‌ها به ندرت مانع از ورود محصولات خاصی به یک کشور می‌شوند. بلکه فقط باعث ایجاد بازار سیاه و بالا رفتن شدید قیمت آن کالا می‌شوند. سفته‌بازهای ارز معمولا بیشترین کسانی هستند که از تحریم‌ها نفع می‌برند. در مقابل، معمولا هر چقدر که یک کشور فقیرتر و آسیب‌پذیر‌تر باشد، با تحریم‌ها متحمل رنج بیشتری می‌شود. در دهه ۱۹۹۰ میلادی در هائیتی، به دنبال تحریم‌ها، بیش از ۱۰ هزار شهروند این کشور تلاش کردند وطن خود را ترک کنند و به آمریکا برسند. در همان دوره برآورد می‌شود که حدود ۲۵۰ هزار کودک در عراق به دلیل تحریم‌ها جان باختند. این موارد از عواقب پیش‌بینی‌نشده تحریم‌ها هستند که احتمالا باعث بیشترین مشاجرات می‌شوند؛ هر چند ممکن است در مطبوعات کمترین توجهی به آنها شده باشد. از میان سایر عواقب پیش‌بینی نشده می‌توان به تاثیرات غیرمستقیم بر تجارت و سرمایه‌گذاری بین کشورهای تحریم شده و همسایگانشان یا شرکای تجاری‌شان اشاره کرد. ارزش مبادلات تجاری اتحادیه اروپا با روسیه ۱۳ برابر آمریکا است. به همین دلیل گر چه آمریکا تاثیرات زیادی از تحریم روسیه ندیده، اما این تحریم‌ها به شدت بر برخی ملت‌های اروپایی اثر گذاشته است. در زمانی که کنگره آمریکا باید تحریم‌ها علیه روسیه را رفع کند تا بیش از این اعمال نشوند، کشورهای اروپایی باید دوباره آنها را تمدید کنند. در این بین بر آلمان و کشورهایی که به شدت از تحریم‌ها ضربه خورده‌اند و قصد تمدید کردن مجدد تحریم‌ها را ندارند، فشار زیادی وارد شده است. آمریکا خود را در موقعیت دشواری قرار داده است؛ با توجه به اینکه کنگره با اکثریت محافظه کار تمایلی به رفع تحریم‌ها در آینده نزدیک ندارد. اگر اروپا تحریم‌ها را تمدید نکند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟

آیا تاکنون تحریم‌ها علیه روسیه نتایج دلخواه را در پی داشته است؟ احتمالا نه. اینکه تحریم‌ها علیه کشوری وضع شوند که ذخایر ارزی زیادی دارد، غیرمعمول است. این شرایط منجر به آن شد که روسیه نسبت به سایر کشورهایی که تحت این شرایط بوده‌اند، آزادی عمل بیشتری داشته باشد. در این زمینه، یک مطالعه نشان داده است که تحریم‌های مالی تاثیرات بسیار بیشتری بر کشور هدف داشته است. زمانی که تولید ناخالص ملی در نتیجه تحریم‌ها بیش از ۵/ ۲ درصد کاهش می‌یابد، تاثیراتی بر جای خواهد گذاشت اما اگر کاهش تولید ناخالص ملی به بیش از ۵ درصد برسد، در ۹۰ درصد از مواقع، تاثیرات منفی قابل توجهی بر کشورهای هدف خواهد گذاشت.

در مورد روسیه، قیمت نفت به احتمال قوی، مهم ترین عاملی است که تعیین می‌کند آیا تحریم‌ها تاثیر گسترده‌ای بر اقتصاد کشور خواهند داشت یا خیر. اگر آمریکا واقعا به دنبال اهرم اعمال قدرت در روسیه است، می‌تواند آن را از سیستم پاکسازی بانکداری سوئیفت خارج کند. اما انجام چنین کاری این ریسک را در پی دارد که روسیه یک سیستم جایگزین سوئیفت را با چین و دیگر کشورها آغاز کند و در نهایت زیان‌های آن برای آمریکا بیش از منافعش باشد. احتمالا به همین دلیل است که چرا آمریکا هیچ گاه در گذشته چنین کاری نکرده است. البته این تحریم را در مقابل ایران انجام داد و ایران تبدیل به یکی از خودکفاترین کشورهای جهان شد. در جهان امروز به دلیل تغییر متحدان و آرایش واحدهای پولی جایگزین، این احتمال قوی تر شده است که تحریم‌ها نتوانند اثربخش باشند. به‌عنوان مثال، پوتین توانست مفاد قرارداد گازی با اروپا را تغییر دهد که فروش‌های آتی بر مبنای روبل باشد. در حالی که دلار انتخابی برای ذخیره ارزی باقی می‌ماند، بیشتر مبادلات جهان از مبادلات ارزی دوسویه استفاده می‌کنند. دلار ممکن است در نهایت تبدیل به یکی از ارزهایی شود که در «سبد» ارزهای تجاری استفاده می‌شود؛ به خصوص اگر یوآن چین بتواند کاملا به ارزی تبدیل شود که به راحتی قابل تبدیل باشد.