حمیدرضا آریان‌پور: بلندپروازی‌های پوتین روبل را به کمترین ارزش خود در تاریخ سقوط داده، اما فعلا از محبوبیت او میان روس‌ها کم‌نشده است، گرچه با افزایش مشکلات، این محبوبیت ممکن است همیشگی نباشد. اقتصاد روسیه که پیش از جدی شدن احتمال شکل گرفتن جنگ سرد جدید هم ضعیف بود با تحریم‌ها ضعیف تر شده و با سرسختی رئیس‌جمهور روسیه و پشتیبانی تندروهای اسلاو، تجربه‌گر سقوط ارز کشور هم شده است. چهارشنبه دو هفته پیش روبل روسیه در برابر ارزهای عمده جهان شاهد افت قابل ملاحظه‌ای بود که ارز روسیه را به بدترین سطح در تاریخ رساند. سقوطی که در هفته گذشته نیز ادامه پیدا کرد تا رکوردزنی معکوس پول روسیه ادامه داشته باشد. روبل چهارشنبه گذشته مقابل دلار به نرخ برابری ۰۲۳۸۴/۰ رسید که هرگز سابقه نداشته است، حتی پس از سقوط شوروی. این سقوط ناشی از تنش مسکو با غرب بر سر مسائل ژئوپلیتیک به ویژه جنگ داخلی اوکراین و بعد تحریم‌های وضع شده علیه روسیه است، اما روند نزول اقتصاد تحت تسلط کرملین پیش از این جدال آغاز شده بود. سقوط چهارشنبه آخرین پرده از نمایشی چندساله بود.

پرده آخر

اقتصاد روسیه در جریان بحران مالی جهانی گرفتار چالش‌هایی پرشمار شد، اما روس‌ها برخلاف رقبای ایدئولوژیک و استراتژیک عمده خود، یعنی آمریکایی‌ها نتوانستند با برنامه‌ریزی گام به گام در مسیر احیا حرکت کنند. اقتصاد روسیه پیش از بحران مالی عمدتا گرفتار انحصار الیگارش‌ها بود، ولی با استفاده از درآمد حاصل از انرژی و پول به دست آمده از موقعیت جغرافیایی، نرخ‌های رشد به نسبت خوبی را رقم می‌زد. روسیه از سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ به ترتیب رشدهایی برابر با ۳/۷، ۷/۶، ۴/۶، ۷/۶ و ۱/۸ درصد را به ثبت رساند. اما از سال ۲۰۰۸ تاثیر بحران جهانی قابل مشاهده شد. در سال ۲۰۰۸ رشد به

۶/۵ درصد کاهش پیدا کرد تا در سال ۲۰۰۹ با سقوطی شگفت‌انگیز رقم منفی ۹/۷درصد برای رشد روسیه رقم بخورد. پس از آن، رشدهایی عموما بالای ۳ درصد برای کشور ثبت شد، اما این رشدها نیز با دو تبصره همراه شده‌اند. اول آنکه برخی کارشناسان این ارقام را زیر سوال برده‌اند و نکته دوم اینکه رتبه اعتباری روسیه سال به سال از سوی موسسات معتبر جهانی با کاهش روبه‌رو بوده است. در این گیرودار نمودارهای ارزش روبل مقابل دلار آمریکا در تقریبا تمام مقاطع کاهشی مانده است. روبل در جولای سال ۲۰۰۸ در اوج خود بود و معادل ۰۴۳۱۶/۰ دلار معامله می‌شد. با تاثیر بحران مالی نرخ برابری روبل در برابر دلار در فوریه ۲۰۰۹ به ۰۲۷۵۶/۰ رسید. پس از آن ارز روسیه در مقاطعی با رشد روبه‌رو شد، اما باز رو به افت گذاشت تا نمودار ۵ ساله آن قوس بگیرد. ولی پول روسیه از زمان درگیری کرملین با مساله اوکراین که تنش‌هایی بی‌مانند از زمان فروپاشی شوروی را با کشورهای غربی موجب شده، یکسره رو به نزول داشته است. روبل که در اکتبر ۲۰۱۳ در مقابل دلار شاهد نرخ برابری ۰۳/۰ بود، در اکتبر ۲۰۱۴ با ثبت برابری ۰۲/۰ به پایین‌ترین ارزش در تاریخ خود رسید. ارز فدراسیون روسیه در واقع از زمان اعمال تحریم‌ها علیه مسکو، ۱۵ درصد از ارزش خود را از دست داده است. روبل از ابتدای سال جاری میلادی هم حدود ۲۰درصد از ارزش خود را به مشکلات پرشمار باخته است.

خروج سرمایه‌

به این ترتیب سرمایه‌گذاران خارجی که پیش‌تر هم اعتماد کاملی به اقتصاد روسیه نداشتند،‌ از روسیه خارج شدند و سرمایه‌گذاران داخلی رو به ارزهای خارجی آوردند. تحریم‌های مالی غرب علیه روسیه هنوز چندان سفت و سخت نیست، گرچه شدیدترین تحریم‌های تاریخ بوده است. در این جو، خروج سرمایه‌های داخلی و خارجی از این کشور موضوع شگفت‌انگیزی نیست، اما حالا باید به مشکلات موجود، سقوط قیمت نفت را هم افزود که به باور برخی کارشناسان مالی و روابط بین‌الملل حربه واشنگتن

(و ریاض) علیه مسکو(و تهران) است. با توجه به اینکه نصف بودجه روسیه متکی به فروش نفت و گاز است، همکاران ولادیمیر پوتین حالا باید در انتظار جایگزین درآمدی برای نفت سیاه باشند. هر یک دلار افت در بهای نفت برابر با ۷/۱ میلیارد دلار کاهش درآمد سالانه روسیه است. این در حالی است که بهای نفت برنت در یک سال گذشته حدود ۲۱ درصد کاهش داشته است. برخی کارشناسان معتقدند که سقوط نفت حتی تاثیر بیشتری از تحریم‌ها بر نزول روبل داشته است.

سقوط روبل به معنای سخت‌تر شدن زندگی روس‌ها است. مردم روسیه که قبلا هم افزایش قیمت اقلامی مانند مواد غذایی به دلیل منع واردات از اتحادیه اروپا را شاهد بودند، حالا باید در انتظار افزایش بیشتر قیمت‌ها باشند. تورم سالانه هم‌اکنون به حدود

۸ درصد رسیده و این در حالی است که جریان خروج سرمایه ادامه دارد. برآورد می‌شود که در نیمه نخست سال جاری میلادی حدود ۷۵ میلیارد دلار سرمایه از فدراسیون روسیه خارج شده باشد. تردیدی نیست که اعتبار اقتصاد روسیه از این داده‌ها آسیب‌دیده است.

سقوط اعتبار

آخرین کاهش رتبه اعتباری روسیه شنبه گذشته اتفاق افتاد. موسسه «مودی» رتبه اقتصاد روسیه را به حدی کاهش داده که تنها یک سطح بدتر از آن وجود دارد. موسسه مودی، که از معتبرترین موسسات اعتبارسنجی جهانی است با اشاره به خطرات ناشی از بحران اوکراین و تحریم‌های بین‌المللی، رتبه روسیه را از Baa۲ به Baa۱ تقلیل داد. این اعتبار همان اعتباری است که موسسه «فیچ» برای روسیه تعیین کرده است. موسسه «استاندارد‌اند پورز» هم رتبه BBB به روسیه داده است. این کاهش اعتبار در روزهایی اعلام می‌شود که برنامه‌های بانک مرکزی روسیه برای حمایت از ارز این کشور و فاصله دادن اقتصاد این کشور با رکود ثمری نداشته است. روسیه در ماه اکتبر ناچار شد دست کم ۱۳ میلیارد دلار از ذخایر ارزی خود هزینه کند و این چیزی نیست که از چشم مقامات موسسات اعتبارسنجی پنهان بماند. کریستین لیندو، تحلیلگر مودی می‌گوید: «کاهش رتبه اعتباری روسیه ناشی از کاهش پیوسته پیش‌بینی‌ها در مورد رشد این کشور است که خود علاوه بر مشکلات ساختاری

تحت تاثیر تیره شدن روابط مسکو با کشورهای خارجی است.» بانک مرکزی روسیه در تنها ۱۰ روز، ۶ میلیارد دلار از ذخایر ارزی خود را هزینه کرده تا از تداوم سقوط روبل جلوگیری کند، اما ارز این کشور به افت شدید خود در برابر دلار و یورو ادامه داد. روبل فقط در سه ماه گذشته ۱۳ درصد از ارزش خود را از دست داده است. بلومبرگ در نوشته‌ای آورده که هیچ ارز دیگری در این مدت چنین سقوطی را تجربه نکرده است. روبل از ابتدای سال ۲۰۱۴ حدود ۲۰ درصد افت داشته و این در حالی است که دلار آمریکا تا پایان سه‌ماهه سوم سال جاری میلادی بیشتر از ۷ درصد رشد را ثبت کرده است. ذخایر ارزی روسیه در سال ۲۰۱۴ با ۱۱ درصد کاهش به کمترین میزان در چهار سال گذشته یعنی ۴۵۲ میلیارد دلار رسیده و با توجه به شرایط موجود احتمالا با کاهش بیشتری نیز روبه‌رو خواهد شد. برآوردها نشان می‌دهد که ذخایر ارزی فعلی روسیه تنها برای ۱۴ ماه اداره اقتصاد کشور کافی است و نرمی نسبی پوتین را شاید این‌گونه بتوان درک کرد. با این همه رفتار پوتین در قبال اوکراین با عقب نشینی بزرگی هم همراه نبوده است. به هر روی مشکلات متعدد اقتصاد روسیه باعث شده که مودی اعلام کند که روسیه در سال ۲۰۱۵ برای دومین بار از سال ۲۰۰۹ وارد رکود خواهد شد. کارشناسان مودی معتقدند که اقتصاد روسیه در سال ۲۰۱۴ نیم درصد رشد خواهد کرد و بعد در سال ۲۰۱۵، یک درصد کوچک‌تر خواهد شد؛ البته صندوق بین‌المللی پول رشد روسیه در سال ۲۰۱۵ را نیم‌درصد برآورد کرده است.

شکست بانک مرکزی

مقامات بانک مرکزی روسیه مدت‌ها است برای مقابله با سقوط روبل دست به کار شده‌اند. تلاش‌هایی که در روزها و هفته‌های گذشته تشدید شده است. مقامات این بانک همسو با رئیس‌جمهور کشور اعلام کرده‌اند که به دنبال شناور کردن ارزش روبل هستند. یک روز پس از ثبت بدترین ارزش روبل در تاریخ(چهارشنبه دو هفته پیش؛ افت روبل پس از آن هم ادامه پیدا کرد) بانک مرکزی روسیه جزئیات سیاست‌های مبادلات ارزی را که از پایان ماه نوامبر اجرایی خواهند شد اعلام کرد. وزارت دارایی این کشور نیز همزمان با سقوط روبل برنامه‌های خود را برای تنظیم ارزش روبل اعلام کرده بود؛ ولی این اقدامات هم موثر واقع نشد. سقوط روبل ادامه پیدا کرد و این در حالی است که داده‌های دولتی نشان می‌دهد مقامات برای حفظ ارزش روبل تنها در دو هفته گذشته بیشتر از پنج میلیارد دلار هزینه کرده‌اند. الویرا نابیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه اعتراف کرده که اگر بازارهای جهانی ارز روی خوشی به روبل نشان ندهند، این بانک «قادر نخواهد بود جلوی آنها را بگیرد.»

پایان محبوبیت پوتین؟

تمام این داده‌ها تاییدکننده وخامت اوضاع اقتصاد روسیه است، با این همه درمورد واکنش مردم این کشور به اقتصاد بیماری که تحت فشار حملات غرب نیز قرار گرفته دو نکته را باید مورد توجه قرار داد: نخست آنکه استانداردهای زندگی در روسیه با کشورهای توسعه‌یافته فاصله دارد و به آشوب کشیده‌شدن هنجارهای اجتماعی زمان خواهد برد. دوم آنکه جو ملی‌گرایی روسیه که در زمان دولتمداری پوتین تشدید شده، به کرملین در گوشزد کردن لزوم انجام فداکاری‌های اقتصادی در برابر تهاجم همه جانبه غرب یاری رسانده است. پوتین علاوه‌بر تاکید بر ملی‌گرایی از نیازهای اقتصادی مردم متوسط هم بهره‌برداری می‌کند. دولت‌ها و سازمان‌های غربی و همچنین فعالان حقوق بشر و آزادی‌خواهان روسیه بدون تردید از رفتار دولت پوتین در خشم هستند و از اینکه او اقتصاد را قربانی جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیک خود کرده است، اما مردم متوسط به فکر افزایش رفاهی هستند که در دوره پوتین همیشه (پیش از بحران اوکراین) رو به رشد مانده بود. این امر محبوبیتی ایجاد کرده که حتی در روزهای سقوط روبل و در آستانه در رکود قرار گرفتن اقتصاد روسیه هم پایدار مانده است. براساس آخرین نظرسنجی مرکز «لوادا» که در ماه اکتبر انجام شده در حال حاضر ۸۶درصد روس‌ها از رئیس‌جمهورشان حمایت می‌کنند و این میزان محبوبیت برای کسی که ۱۵ سال ارزش روبل را تقریبا ثابت نگه داشته بود، عجیب نیست. اما آیا این حمایت همیشگی خواهد بود؟ لو گودکوف، مدیر مرکز لوادا می‌گوید: «ظرف یک سال از الان ما نتایج آنچه را هم اکنون در حال اتفاق است احساس خواهیم کرد. آنچه از راه خواهد رسید یک وضعیت اجتماعی جدی است.» تورم در ماه سپتامبر به بالاترین میزان در ۴ سال گذشته رسیده و با توجه به ادامه تحریم‌ها احتمالا بیشتر هم خواهد شد. آیا اشغال کریمه که پوتین را قهرمان ملی‌‌گرایان افراطی روس کرده قدرت کنار زدن استاندارد پایین زندگی را دارد؟