ردپای آمریکا در بحران مدیترانه
زمینه‌‌‌های تاریخی تنش بین ترکیه و یونان
پس از جنگ جهانی اول و در اواخر عمر امپراتوری عثمانی، یونان یکی از کشورهایی بود که با حمایت اروپاییان به خصوص انگلیس طی کنفرانس صلح پاریس و معاهده سِور در خاک امپراتوری به یغما رفته سهیم شد و دست به اشغال مناطقی از جمله ازمیر و جزایر واقع در اژه و مدیترانه زد. پس از آغاز جنگ‌های استقلال علیه نیروهای اشغالگر که به تشکیل جمهوری ترکیه به رهبری مصطفی کمال پاشا انجامید، ازمیر و مناطق پیرامونی در ۹ سپتامبر ۱۹۲۲ باز پس گرفته شد ولی پس از یک قرن هنوز یونانیان با این شکست کنار نیامده‌‌‌اند و هنوز هم برخی جریان‌های تندرو و ناسیونالیست یونان در شعارهای انتخاباتی به آن اشاره می‌کنند. این در حالی است که در معاهده صلح مودانیا (بورسا، ترکیه امروزی) که در اکتبر ۱۹۲۲ به امضای طرف‌های درگیر رسید یکی از موضوعات اصلی تعیین خطوط صلح بین ترکیه و یونان بود.
سپس در معاهده لوزان در ژوئیه ۱۹۲۳ مرزهای بین ترکیه و یونان مشخص و وضعیت جزایر موجود در اژه و مدیترانه مشخص شد. طی این معاهده حاکمیت یونان بر جزایر لیمنی، ساکیز، سمادیرک، سیسام و آهیکریا طبق معاهدات ۱۹۱۳ لندن و ۱۹۱۳ آتن در دوره عثمانی با شرط استفاده غیرنظامی از آنها مورد پذیرش قرار گرفت و حاکمیت ترکیه بر جزایر بوزجا، گوکچه‌‌‌آدا و جزایر تاوشان و همچنین کلیه جزایری که در فاصله کمتر از ۳ میل به ساحل آسیایی قرار دارند، تسجیل شد. به‌رغم همه این معاهدات جزایر کوچک و صخره‌‌‌ای وجود دارند که وضعیت حقوقی آنها در هاله‌‌‌ای از ابهام است. علاوه بر عدم‌رعایت حقوق ترک‌های مسلمان ساکن مناطق شرقی یونان ادعای حاکمیت این کشور بر برخی از این جزایر کوچک همواره یکی از اقدامات تنش‌‌‌زا بوده است. همچنین در سال‌های اخیر تسلیح و استقرار نیروهای نظامی در برخی جزایر برخلاف قرارنامه فوریه ۱۹۱۴ مورد اعتراض ترکیه است.
چرا تنش‌ها بالا گرفت؟
بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که یونان بازیگر سناریویی است که توسط آمریکا به آنها دیکته می‌شود. اما چرا آمریکا که زمانی روابط حسنه‌‌‌ای با ترکیه داشت باید دست به چنین کاری بزند و موجب رنجش خاطر تنها عضو مسلمان و خاورمیانه‌‌‌ای ناتو شود؟ شاید بتوان این جدایی را در تصمیمات مستقلانه ترکیه در مورد تحولات منطقه و عدم‌کرنش آن در مقابل برخی خواسته‌‌‌های هم‌‌پیمانانش دید و اولین رد پا را در جنگ عراق و عدم‌همراهی ترکیه با بسیاری از خواسته‌‌‌های آمریکا در آن برهه پیدا کرد که مشکلاتی بر سر راه حمله‌‌‌اش به عراق آفرید. در مقابل آمریکا سال‌ها درخواست خرید سیستم دفاع موشکی پاتریوت از طرف ترکیه را نادیده گرفت و پاسخ مثبتی به خواسته‌‌‌های آنکارا نداد. در سال ۲۰۱۷ قرارداد خرید سیستم دفاع موشکی S۴۰۰ بین روسیه و ترکیه به امضا رسید.
این خرید واکنش‌های جدی کشورهای اروپایی عضو ناتو و آمریکا را در پی داشت. واکنش‌ها به حدی جدی بود که پس از شروع به تحویل این سیستم، کنگره آمریکا به بهانه احتمال نفوذ‌پذیر شدن سیستم‌های نظامی همکاری با ترکیه در برنامه ساخت هواپیماهای F۳۵ را تعلیق کرد. شاید مهم‌ترین موضوعی که موجب بالا گرفتن تنش و ایجاد شکاف بین آنکارا و متحدان غربی خود شد، سیاست‌های آنها در حمایت از گروه‌‌‌های کردی در شمال سوریه بود. کشورهای اروپایی و آمریکا با هدف تشکیل گروهی شبه‌نظامی برای پیش بردن اهداف خود در سوریه کمک‌های بسیاری به تجهیز، آموزش و تسلیح گروه ی‌‌‌پ‌‌‌گ، شاخه سوری پکک به‌رغم قرار گرفتن پکک در لیست گروه‌‌‌های تروریستی و به بهانه مبارزه با داعش کرد. در مقابل ترکیه با انجام عملیات‌های نظامی متعدد در سوریه بخشی از برنامه‌‌‌های آنها را تحت‌تاثیر قرار داد؛ عملیات‌هایی که به‌رغم نظر منفی متحدان غربی‌اش انجام شد. آنچه امروز باعث بالاگرفتن تنش بین واشنگتن و آنکارا شده است اعلام ادامه عملیات نظامی ترکیه تا از بین بردن تهدید گروه‌‌‌های تروریستی کردی است که در حقیقت به نیابت از آمریکا در سوریه حضور دارند.
موضوع تنش‌‌‌زای دیگر پی‌‌‌جویی‌های ترکیه در دریای مدیترانه برای کشف ذخایر نفتی و گازی و خیز آنکارا برای اکتشاف و استخراج منابع انرژی فسیلی از بستر این دریاست. ترکیه با ساخت و در اختیار گرفتن کشتی‌های بارباروس خیرالدین پاشا و اوروچ رئیس که قابلیت انجام تحقیقات ژئوفیزیک و هیدروگرافیک دریایی و اکتشافات انرژی و سیسمیک سه بعدی را دارند و کشتی‌های سونداژ عمیق فاتح، یاووز و قانونی به عرصه اکتشاف مخازن فسیلی ورود کرده است که مطلوب رقبای اروپایی و منطقه‌‌‌ای آن نیست. در سال‌های گذشته بارها کشتی‌های پی‌جویی و اکتشافی ترکیه در اژه و مدیترانه از طرف نیروهای دریایی یونان مورد تهدید قرار گرفت و مزاحمت ایجاد شد.
به طور مثال در سال ۲۰۱۸ ناوهای یونانی کشتی اکتشافی بارباروس خیرالدین پاشا را مورد تهدید قرار دادند. تحریم روسیه یکی دیگر از موضوعاتی است که باعث تنش بین ترکیه و دیگر اعضای ناتو شده است. پس از حمله روسیه به اوکراین شاهد حمایت تسلیحاتی غرب از اوکراین هستیم. اگرچه ترکیه با فروش پهپادهای بایراکدار باعث تقویت اوکراین در زمینه نظامی شد ولی عدم‌همراهی ترکیه با دیگر متحدان در تحریم‌های اقتصادی روسیه از نظر آنها ساز ناکوکی بود که ترکیه می‌‌‌نواخت و آنها را به سمتی سوق داد که علیه ترکیه بازی‌های جدیدی طراحی کنند. آمریکا پس از خروج بخش عظیمی از نیروهای خود از ترکیه و تضاد منافعی که با آن در سوریه داشت، تصمیم به تقویت نیروهای خود در یونان گرفت.
در همین راستا طی تفاهم‌‌‌نامه‌‌‌ای که با یونان منعقد شد در دو سال گذشته سه پایگاه نظامی جدید تاسیس کرد و مجموع پایگاه‌‌‌های خود را به چهار رساند و یونان اجازه استقرار نیروهای آمریکایی در پایگاه‌‌‌های گئورگولا، لیتوهورو، یاننولی و سودا را داد. در حقیقت این تغییر و تحولات زمینه‌‌‌ساز تنش‌های کم سابقه اخیر در دریای اژه و شرق مدیترانه بین ترکیه و یونان و بازی آمریکا با کارت یونان علیه ترکیه و سکوت دیگر اعضای ناتو در مقابل اقدامات تحریک‌آمیز یونان است.
آیا ترکیه پاسخ نظامی خواهد داد؟
تنش بین دو همسایه ناتویی دریای اژه سال‌هاست ادامه دارد ولی در روزهای اخیر این تنش بسیار بالا گرفته است؛ به طوری که از احتمال درگیری نظامی بین دو کشور سخن به میان می‌‌‌آید. پس از اقدام تحریک‌آمیز یونان علیه هواپیماهای ترکیه، اردوغان در سخنرانی‌های مختلف خطاب به یونان گفت «می‌توانیم یک شبِ به طور برق آسا بیاییم.» این، جمله‌‌‌ای معروف است که وی علیه گروه‌‌‌های تروریستی به کرات به کار برده است و از جدیت ترکیه حکایت دارد. در سال ۲۰۲۱ مرزهای ترکیه ۱۶۱۶ بار و در ۸ ماه نخست سال‌جاری میلادی ۱۱۲۳ بار مرزهای ترکیه از طرف نیروهای یونان نقض شده است. از طرفی اصرار یونان به افزایش خط مرزی آبی خود از ۶ مایل دریایی به ۱۲ مایل ترکیه را وادار به واکنش‌های جدی خواهدکرد؛ چرا که این افزایش سهم ۴۰درصدی یونان از گذرگاه‌‌‌های آبی اژه را به ۷۰درصد افزایش و سهم آب‌های بین‌المللی را از ۵۱درصد به ۱۹درصد کاهش خواهد داد و تنها ۱۰درصد از این دریا متعلق به ترکیه خواهد بود که این به معنی ایجاد محدودیت برای ترکیه در دریاهاست.
از طرفی موضوع سوریه برای ترکیه موضوعی حیاتی است و ترکیه می‌‌‌داند نمی‌تواند با حضور گروه‌‌‌های تروریستی در کنار مرزهایش با امنیت و ثبات راه توسعه را بپیماید. از سوی دیگر تحریکات یونان با پشتیبانی آمریکا و سکوت دیگر کشورهای همپیمان با هدف تحقیر و تهییج ترکیه انجام می‌شود که از نظر افکار عمومی ترکیه شایسته پاسخی در خور است ولی با نزدیک شدن به ایام انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۲۳ هر گونه اقدامی که اقتصاد مشکل‌دار ترکیه را با چالش جدید روبه‌رو کند، می‌تواند منجر به باخت اردوغان در این انتخابات شود. شاید در این شرایط پیچیده برای اردوغان بحران انرژی اروپا بتواند کارت جدید بازی باشد. آنچه واضح است اینکه شرایط بسیار دشوار و بازی پیچیده‌‌‌ای در انتظار اردوغان خواهد بود.
