۳۳ تن طلا در خارطوم گم شد

تاوان تبانی در سودان

دنیای‌اقتصاد- محمدحسین باقی : چند روز پس از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین، یک هواپیمای باری روسی روی باند فرودگاه خارطوم فرود آمد. اعلامیه هواپیما بیان می‌کرد که بار آن پر از شیرینی‌های کوکی [کلوچه] است. سودان به ندرت کلوچه صادر می کند یا شاید هرگز چنین صادراتی نداشته باشد. جر و بحث داغی بین مقامات در دفتر پشتی فرودگاه بین‌المللی خارطوم درگرفت. آنها می‌ترسیدند که بازرسی از هواپیما موجب دلخوری آن دسته از رهبران ارشد ارتش شود که حامی روسیه هستند. چندین تلاش قبلی برای رهگیری هواپیماهای مشکوک روسی متوقف شده بود. اما در نهایت مسوولان تصمیم گرفتند که وارد هواپیما شوند. «باربارا آروانیتیدیس»، «تماره قبللاوی»، «محمد ابوالغیط» و دیگران در گزارش ۲۹ژوئیه در سی‌ان‌ان نوشتند، داخل انبار، جعبه‌های رنگارنگ کلوچه‌‌ جلوی آنها باز شد. درست در زیر جعبه‌های چوبی با ارزش‌ترین منبع سودان پنهان شده بود: طلا. تقریبا یک تُن طلا. این حادثه در ماه فوریه - که توسط چندین منبع رسمی سودانی به سی‌‌ان‌‌ان گزارش شد - یکی از حداقل ۱۶ پرواز شناخته شده قاچاق طلا از سوی روس‌ها به خارج از سودان طی یک سال و نیم گذشته است؛ سودان سومین تولیدکننده بزرگ این فلز گرانبها در آفریقاست.

مصاحبه های متعدد با مقامات بلندپایه سودانی و آمریکایی و مجموعه اسنادی که از سوی سی‌‌ان‌‌ان بررسی شد، تصویری از یک طرح پیچیده روسی برای استفاده از ثروت سودان در تلاش برای تقویت اقتصاد روسیه در برابر تحریم‌های فزاینده غربی و حمایت از تلاش‌های جنگی مسکو در اوکراین را نشان می‌دهد. شواهد همچنین نشان می‌دهد که روسیه با رهبری نظامی سودان (که خود در مخمصه اعتراضات قرار گرفته اند) تبانی کرده و توانسته با دور زدن دولت سودان، طلاهایی به ارزش میلیاردها دلار را جابه‌جا کرده و این کشور فقیر را از درآمدی گزاف محروم سازد. در ازای آن، روسیه حمایت سیاسی و نظامی قدرتمندی را از رهبری نظامی سودان به عمل آورده است؛ آن هم در شرایطی که نظامیان به شکل خشونت‌باری جنبش دموکراسی خواهانه این کشور را سرکوب می‌کنند.

مقامات سابق و فعلی ایالات متحده به سی‌‌ان‌‌ان گفتند که روسیه فعالانه از کودتای نظامی سودان در سال۲۰۲۱ که منجر به سرنگونی دولت غیرنظامی انتقالی شد، حمایت کرد و ضربه‌ای اساسی به جنبش دموکراسی‌خواه سودانی وارد آورد که دو سال قبل، عمر البشیر، رئیس‌جمهور این کشور را سرنگون کرد. یکی از مقامات سابق آمریکایی که با این موضوع آشنا بود به سی‌‌ان‌‌ان گفت: «ما از مدت‌ها پیش می دانستیم که روسیه از منابع طبیعی سودان بهره‌برداری می‌کند. روسیه برای حفظ دسترسی به این منابع، کودتای نظامی در سودان را تشویق کرد.» این مقام سابق افزود: «ازآنجاکه بقیه جهان درهای خود را به روی روسیه بسته‌اند، روس‌ها از این رابطه با ژنرال‌‌های سودانی و کمک به ژنرال‌‌ها برای باقی ماندن در قدرت، نفع زیادی به‌دست می‌‌آورند.» به گفته این مقام «این کمک از آموزش و پشتیبانی اطلاعاتی تا بهره‌مندی مشترک از طلاهای دزدیده‌شده سودان را شامل می‌شود.» در بطن این بده‌بستان میان مسکو با هونتاهای نظامی سودان فردی به نام «یوگنی پریگوژین»، الیگارشی روسی و متحد کلیدی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه قرار دارد.

این مرد ۶۱ساله که مورد تحریم شدید قرار گرفته است، شبکه‌ای از شرکت‌های در سایه را کنترل می‌کند که شامل واگنر می‌شود؛ واگنر یک گروه شبه‌نظامی مرتبط با جنگ در چندین کشور جنگ‌زده از جمله سوریه و جمهوری آفریقای مرکزی است. پریگوژین ارتباط با واگنر را رد می‌کند. در سودان، ابزار یا وسیله اصلی پریگوژین برای این اقدامات یک شرکت تحت تحریم ایالات متحده به نام «مور گُلد Meroe Gold» است که یکی از شرکت‌های تابعه M-invest متعلق به پریگوژین است که طبق فاکتورهایی که سی‌ان‌ان مشاهده کرده است، طلا را همزمان با ارائه سلاح و آموزش به ارتش و شبه نظامیان کشور استخراج می‌کند. «دنیس کوروتکوف»، بازرس «مرکز دوسیهDossier Center»‌ مستقر در لندن که فعالیت مجرمانه افراد مختلف مرتبط با کرملین را ردیابی می‌کند، گفت: «از طریق «مور گُلد» یا سایر شرکت‌های مرتبط با کارکنان پریگوژین، او استراتژی بهره‌برداری از منابع اقتصادی کشورهای آفریقایی را که در آنها مداخله می‌‌کند، شکل داده است.» این مرکز از سوی «میخائیل خودورکوفسکی» که زمانی ثروتمندترین مرد روسیه بود و اکنون در تبعید در لندن زندگی می‌کند، راه‌اندازی شد.

«آروانیتیدیس- قبللاوی- ابوالغیط و دیگران» در بخش دیگری از گزارش خود نوشتند، سی‌‌ان‌‌ان، با همکاری مرکز دوسیه، همچنین می‌‌تواند فاش کند که دست‌‌کم یکی از ماموران سطح بالای واگنر- الکساندر سرگیویچ کوزنتسوف - در سال‌های اخیر بر عملیات‌‌ در سایت‌‌های استخراج، پردازش و ترانزیت طلای سودان نظارت داشته است. کوزنتسوف که با اسم رمز «راتیبور» و «رادیمیر» نیز شناخته می‌شود، یک آدم ربای محکوم است که در لیبی حضور داشته و فرماندهی اولین گروه «حمله و شناسایی» واگنر در سال۲۰۱۴ را بر عهده داشته است. او چهار بار نشان «شجاعت روسیه» را دریافت کرده و در عکسی در کنار پوتین و دیمیتری اوتکین - بنیان‌گذار واگنر - در سال ۲۰۱۷ دیده شده است. اتحادیه اروپا کوزنتسوف را در سال ۲۰۲۱ تحریم کرد. پیوند رو به رشد بین حاکمان نظامی سودان و مسکو باعث ایجاد یک شبکه پیچیده قاچاق طلا شده است. بر اساس منابع رسمی سودانی و همچنین داده‌های پروازی که توسط سی‌‌ان‌‌ان با همکاری حساب کاربری ردیاب پرواز در توییتر با نام « Gerjon» بررسی شده است، حداقل ۱۶پرواز از پروازهای رهگیری‌شده توسط مقامات سودانی در سال گذشته با هواپیمای نظامی انجام شده است که به شهر بندری لاذقیه سوریه آمده و از آنجا خارج شده‌اند؛ جایی که روسیه یک پایگاه هوایی بزرگ دارد.

به گفته منابع رسمی سودانی و مرکز دوسیه، محموله‌های طلا همچنین از مسیر زمینی به سمت CAR می‌روند؛ جایی که واگنر از یک رژیم سرکوبگر حمایت کرده و گزارش شده است که برخی از ظالمانه‌‌ترین تاکتیک‌‌های خود را علیه مردم این کشور انجام داده است. سی‌‌ان‌‌ان برای اظهارنظر با وزارت خارجه روسیه، وزارت دفاع روسیه و «سازمان مادر» گروه شرکت‌هایی که توسط پریگوژین اداره می‌‌شود، تماس گرفت. هیچ‌کدام پاسخ ندادند. یک سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در پاسخ به یافته‌های تحقیقات سی‌‌ان‌‌ان گفت: «ما این موضوع، از جمله فعالیت‌‌های گزارش‌‌شده مور گُلد، گروه واگنر که تحت حمایت کرملین است و دیگر بازیگران تحریم‌‌شده در سودان، منطقه و تمام مسیرهای تجارت طلا را از نزدیک رصد می‌‌کنیم.» سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: «ما از مردم سودان برای دستیابی به سودانی دموکراتیک و مرفه که به حقوق بشر احترام می‌گذارد، حمایت می‌کنیم. ما همچنان نگرانی‌های خود را به مقامات نظامی سودان درباره تاثیر بد واگنر، مور گلد و سایر بازیگران به روشنی بازگو خواهیم کرد.»

بازگشت به سایه‌ها

مداخله روسیه در طلای سودان در سال ۲۰۱۴ پس از حمله روسیه به کریمه که موجب تحریم‌های غرب شد، به‌طور جدی آغاز شد. محموله‌های طلا راهی موثر برای انباشت و انتقال ثروت، تقویت خزانه دولتی روسیه و در عین حال دوری از سیستم‌های نظارت مالی بین‌المللی بود. «دانیل مک‌‌داول»، متخصص تحریم‌‌ها و دانشیار علوم سیاسی در دانشگاه سیراکیوز می‌‌گوید: «نقطه منفی طلا این است که استفاده از آن فیزیکی و قابل لمس است و استفاده از آن بسیار سخت‌‌تر از نقل و انتقالات بین‌‌المللی است؛ اما جنبه دیگر این است که مسدود کردن یا مصادره آن بسیار سخت‌‌تر است.» مرکز عملیات استخراج طلای روسیه در اعماق صحرای شمال شرقی سودان قرار دارد؛ منظره‌‌ای سفید رنگ پر از پرتگاه‌های چاک‌دار که معدن‌‌چیان در گرمای شدید در آنجا کار می‌کنند و تنها چادرهایی که از تکه‌های برزنت و کیسه‌های شن ساخته شده سر پناه آنهاست.

معدنچیان از آن معادن دورافتاده در «العبیدیه» - معروف به «شهر طلا» - هر روز صبح گرد هم می‌آیند و کیسه‌های طلا را در گاری‌هایی که توسط الاغ‌ها در امتداد جاده‌های آسفالت‌نشده شهر می کشند، حمل می‌کنند. بسیاری از آنها می‌گویند که بالاترین قیمت پیشنهادی برای کالاهایشان تقریبا همیشه از سوی تاجرانی ارائه می‌شود که از یک کارخانه فرآوری در مجاورت آنجا اعزام می‌شوند که مردم محلی می‌گویند «شرکتی روسی» است. این یک فرآیند فروش «در هم و برهم» است که منابع به سی‌ان‌ان می‌گویند «مرکز اعصاب جابه‌جایی طلا از سوی روس‌هاست.» طبق آمار رسمی که سی‌‌ان‌‌ان دیده است، حدود ۸۵درصد طلا در سودان به این روش فروخته می‌شود. بر اساس منابع متعدد، از جمله افشاگران معدن و منابع امنیتی، معاملات عمدتا به‌گونه‌ای است که نه در جایی ثبت می‌شود و نه کسی از آن اطلاع می‌یابد و فقط روسیه بر این بازار تسلط دارد.

حداقل یک دهه است که روسیه معاملات طلای خود در سودان را از سوابق رسمی پنهان کرده است. آمار رسمی تجارت خارجی سودان از سال۲۰۱۱ تاکنون، علی رغم شواهد فراوان مبنی بر معاملات گسترده مسکو در این بخش، به‌طور مداوم کل صادرات طلای روسیه از این کشور را صفر نشان می‌دهد. ازآنجاکه روسیه از نقاط کور دولت سودان بهره برده است، تعیین میزان دقیق طلایی که از سودان خارج شده، دشوار است.  اما حداقل هفت منبع آشنا با این اتفاق، روسیه را متهم می‌‌کنند که سهم عمده‌ای از عملیات قاچاق طلا سودان را به عهده دارد. یک افشاگر از داخل بانک مرکزی سودان سندی را به سی‌‌ان‌‌ان ارائه کرد که نشان می‌‌داد ۷/ ۳۲تن طلا در سال۲۰۲۱ غیب شده و اسناد آن در جایی ثبت نشده است. با استفاده از قیمت‌‌های فعلی، ارزش این میزان طلای مفقودشده ۹/ ۱میلیارد دلار بوده است. اما بسیاری از مقامات سابق و فعلی می‌گویند که مقدار طلای مفقودشده بیشتر است.  استدلال آنها این است که دولت سودان طلای تولیدشده در معادن غیررسمی را کمتر از حد معمول اعلام می‌کند و اساسا در مقدار واقعی دست می‌برد و ‌‌آن را کمتر اعلام می‌کند.

بسیاری از منابع داخلی سی‌‌ان‌‌ان ادعا می‌کنند که حدود ۹۰درصد از تولید طلای سودان به خارج از این کشور قاچاق می‌شود. اگر این درست باشد، تقریبا ۴/ ۱۳میلیارد دلار طلا خواهد بود که در عمل گمرکات و مقررات را دور زده و احتمالا صدها میلیون دلار از درآمد دولت از دست رفته است. با این حال، سی‌‌ان‌‌ان می‌گوید که نمی‌تواند به‌طور مستقل این ارقام را تایید کند. یک بازپرس سودانی فعال در حوزه ضد فساد که سال‌ها معاملات طلای روسیه در سودان را رصد کرده است، مختصات یک کارخانه مهم فرآوری روسی را در اختیار سی‌‌ان‌‌ان قرار داد. وقتی گزارشگران سی‌‌ان‌‌ان به محل رسیدند، در حدود پنج مایلی العبیدیه، پرچم شوروی بر فراز محوطه به اهتزاز درآمده بود. یک کامیون روسی حامل سوخت هم بیرون پارک شده بود.

اندکی بعد، گروهی از مردان سودانی به محل حادثه شتافتند و به گزارشگران سی‌‌ان‌‌ان دستور دادند که قبل از اینکه خودروی سی‌‌ان‌‌ان توسط نیروهای امنیتی توقیف شود، آنجا را ترک کنند. یکی دیگر از کارمندان سودانی در کارخانه به سی‌‌ان‌‌ان گفت: «شما باید بروید. این یک شرکت روسی نیست، یک شرکت سودانی به نام السولاگ است.» به گفته پنج منبع رسمی سودانی و اسناد بررسی‌شده از سوی سی‌‌ان‌‌ان، السولاگ یک شرکت سودانی زیرمجموعه «مور گلد» است. تشکیل السولاگ در سال گذشته نقطه عطف کلیدی برای حضور روسیه در سودان بود. بر اساس مدل جدید، معاملات روسیه در سایه‌ها انجام می‌شود و ترتیبات را بیشتر به رهبری نظامی سودان متکی می‌کند و بازیگران روسی را قادر می‌سازد تا نهادهای دولتی، از جمله مقررات مربوط به شرکت‌های خارجی را تحت پوشش یک تجارت محلی دور بزنند.