سفیر ترکیه به وزارت امور خارجه احضار شد
توهم ژئوپلیتیک اردوغان
واکنش تند ظریف: «به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند، مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است!»
عکس: AFP
پیروزی جمهوری آذربایجان یک کودتای مهم ژئوپلیتیک به نفع اردوغانی بود که می‌کوشد جایگاه خود را به‌عنوان میانجی‌گر در منطقه قفقازِ پساشوروی مستحکم سازد. ترکیه طی ۶ هفته نبرد به حمایت تمام قد از جمهوری آذربایجان پرداخت. این نبردها در اواخر سپتامبر آغاز شد و بیش از ۵ هزار کشته بر جا نهاد. در این جنگ، آنکارا متهم شد که مزدورانی را از سوریه برای تقویت جبهه باکو روانه این کشور کرد. «ایلهان شاهین اوغلو»، تحلیلگر اندیشکده اطلس مستقر در باکو، به خبرگزاری AFP گفت:«جمهوری آذربایجان بدون حمایت سیاسی آشکار ترکیه نمی‌توانست به موفقیت نظامی در قره باغ دست یابد». او می‌افزاید: «اگر حمایت اردوغان نبود، ایروان می‌توانست به باکو برای متوقف کردن نبرد فشار وارد آورد؛ ایروانی که متحد روسیه است و همین روسیه در منطقه قفقاز با ترکیه بر سر نفوذ رقابت دارد». در هر حال، به دلیل عقب‌نشینی سرزمینی از سوی ارمنستان، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، با تظاهرات گسترده‌ای در داخل روبه‌رو شد و حتی سخن از استعفای او به میان آمد.
مرز مشترک ترکیه و ارمنستان از سال ۱۹۹۳ بسته است، یعنی زمانی که دو کشور روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند. اردوغان در سال ۲۰۰۹ درخواست‌های بین‌المللی برای مصالحه با ارمنستان را رد کرد. آنکارا اعلام کرد که فقط زمانی روابط ترمیم می‌شود که ارمنستان نیروهای خود را از ناگورنو- قره باغ بیرون بکشد. این اتفاق هم در نهایت به شکل نظامی در سال ۲۰۲۰ حل و فصل شد و ترکیه به خواسته خود رسید. بر این اساس، ترکیه دست برتر دارد تا در مذاکرات آتی با ایروان از ارمنی‌ها بخواهد که اگر خواهان روابط پایدار با ترکیه هستند باید دست از موضوعاتی مانند نسل‌کشی ارامنه در دوران امپراتوری عثمانی بردارند. رئیس‌جمهور ترکیه که در رژه نظامی جمهوری‌آذربایجان حضور یافته بود چنان به خود غرّه شده بود که اتحاد ترکیه- جمهوری آذربایجان را به مثابه «یک ملت، دو کشور» تبیین کرد. ترکیه با تقویت نظامی جمهوری آذربایجان و به‌عنوان مسیری مهم برای صادرات انرژی به اروپا می‌کوشد روسیه را دور بزند. آذربایجان حلقه اتصال ترکیه با کشورهای ترک زبان پساشوروی در آسیای مرکزی است. ترکیه همچنین تلاش دارد با ایده «یک ملت، دو کشور» خود را به ترک‌های واقع در چین هم نزدیک کند. چنین بود که اردوغان به نسل‌کشی اویغورها از سوی دولت چین واکنش نشان داد. ترکیه معتقد است که اویغورهای ساکن چین، امتداد فرهنگی ترکیه در دل اژدهای زرد هستند.
آنچه موجب شد سخنان اردوغان در کنار همتای آذربایجانی خود توجهات بسیاری را به خود جلب کند حواشی این رژه بود. اردوغان به شعری با عنوان «رود ارس» (آراز) اشاره کرد که در آن شعر به جدایی قهری آذربایجان از سرزمین مادری (ایران) اشاره شده بود. رئیس‌جمهور ترکیه این شعر را به گونه‌ای بازخوانی کرد که گویی آذربایجان در ابتدا به ترکیه تعلق داشت و این دو به زور از هم جدا شده‌اند. بی‌بی‌سی در گزارش روز جمعه ۲۱ آذرماه نوشت، اردوغان در بخشی از صحبت‌های خود بخشی از یک قطعه موسیقی بومی و مردمی آذربایجان به نام «آراز آراز» را خواند که در آن غم‌های مردم خطاب به رود ارس بیان می‌شود. در چنین فضایی بود که رئیس‌جمهور ترکیه از ایده «یک ملت، دو کشور» سخن به میان آورد. منتقدان رجب طیب اردوغان او را به سیاست‌های «توسعه‌طلبانه» و «مداخله‌جویانه» در کشورهای دیگر متهم می‌کنند. به جز نقش ترکیه در جنگ اخیر میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ترکیه در سال‌های گذشته در جنگ داخلی سوریه و درگیری‌های لیبی مداخله مستقیم داشته و علاوه بر این بر عملیاتش علیه نیروهای پ‌ک‌ک در اقلیم کردستان عراق افزوده و حضور نظامی‌اش در شرق مدیترانه را نیز تقویت کرده است. الجزیره هم در گزارش ۱۰ دسامبر در این رابطه نوشت، در رژه نظامی روز پنجشنبه در آذربایجان، یگان‌های کماندویی ترکیه هم حضور داشتند و پهپادهایی که این کشور در حمله به ارمنستان مورد استفاده قرار می‌داد هم به نمایش در آمدند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان هم از همتای ترکیه‌ای خود به خاطر حمایت‌های بی‌دریغش قدردانی کرد. علی‌اف در سخنرانی خود گفت:«از همان ساعات اول درگیری، احساس کردیم که از حمایت ترکیه برخورداریم. این نشانه‌ای از وحدت و برادری ماست». اردوغان هم در سخنانی اعلام کرد که امیدوارم ارمنستان از این شکست «درس بگیرد» و گام‌هایی بردارد تا «زمینه برای عصری جدید در منطقه فراهم شود». (روزنامه دنیای اقتصاد از اولین روزنامه‌هایی بود که در گزارشی با عنوان «قره‌باغ به آذربایجان برگشت؟» در تاریخ ۲۱ آبان ماه ۹۹ به تفصیل به این مساله پرداخته بود. )
غرب در مسیر تحریم ترکیه
در زمانی که اردوغان در جمهوری آذربایجان رجز می‌خواند و «آراز آراز» سر می‌دهد اما در جبهه‌ای دیگر اتحادیه اروپا و آمریکا به دنبال تحریم ترکیه هستند. «حمیرا پاموک» و «فیل استیوارت» در گزارش ۱۰ دسامبر برای رویترز نوشتند، ایالات متحده به دنبال تحریم ترکیه به دلیل خرید سیستم‌های دفاع موشکی «اس- ۴۰۰» روسی است. پنج منبع از جمله سه مقام آمریکایی این خبر را روز پنجشنبه ۲۰ آذرماه به رویترز اعلام کردند. این اقدام می‌تواند روابط پرتنش ترکیه با کشورهای ناتو را بدتر کند. این گام قرار است به زودی اعلام شود که می‌تواند خشم آنکارا را برانگیزد. منابع آمریکایی به رویترز گفتند که این تحریم‌ها صنایع دفاعی ترکیه و رئیس آن «اسماعیل دمیر» را شامل می‌شود. این منابع به شرط فاش نشدن نام به رویترز گفتند که ترامپ به دستیاران خود برای تحریم ترکیه چراغ سبز نشان داده است.
لیر ترکیه ۴/ ۱ درصد ارزش خود را از دست داد و تحریم‌های جدید هم می‌تواند اقتصاد این کشور را که از کرونا آسیب دیده بیشتر متاثر کند. ترکیه یک تورم دو رقمی را تجربه می‌کند و ذخایر خارجی این کشور هم به سرعت در حال خالی شدن است. یک مقام ارشد ترکیه گفت که این اقدام می‌تواند به روابط ترکیه و ناتو لطمه وارد آورد. این مقام ترکیه گفت:«تحریم‌ها نتیجه‌ای نخواهند داشت... این تحریم‌ها به روابط آسیب می‌رساند. ترکیه با دیپلماسی و مذاکره خواهان حل این مشکلات است. ما تحمیل‌های یک طرفه را نمی‌پذیریم». این تحریم‌ها البته محدود به ترکیه نخواهد ماند بلکه پیامی را به شرکای آمریکا در جهان مخابره می‌کند دال بر اینکه خرید تجهیزات نظامی روس می‌تواند آن کشورها را در معرض تلافی و تحریم آمریکا قرار دهد. گزارشگران رویترز نوشتند، نسخه نهایی قانون مجوز دفاعی سالانه ۷۴۰ میلیارد دلاری ایالات متحده که انتظار می‌رود مجلس سنا در اوایل هفته جاری در مورد آن رای‌گیری کند، واشنگتن را وادار می‌کند ظرف ۳۰ روز تحریم‌ها را اعمال کند. یکی از مقام‌های آمریکایی گفت یکی از دلایلی که ترامپ سرانجام به پیشبرد تحریم‌های ترکیه تمایل یافت همانا «جدا کردن» این موضوع از لایحه NDAA بود؛ لایحه‌ای که حاوی ماده‌ای است که ترامپ را ملزم به اعمال اقداماتی علیه آنکارا می‌کند. به گفته این مقام، ترامپ از این طریق می‌تواند چنین وانمود کند که مجبور به این کار شده است.
به نوشته «پاموک- استیوارت»، افزایش فشار آمریکا بدون ریسک نیست. واشنگتن نمی‌خواهد کاری کند که اردوغان به سوی روسیه متمایل شود؛ روسیه‌ای که هدفش تضعیف ناتو و ایجاد شکاف میان اعضای آن است. روسیه سال گذشته اس- ۴۰۰ را به ترکیه داد و آنکارا اعلام کرد که این سیستم‌ها مطابق با سیستم‌های ناتو نیست و تهدیدی برای اعضا به حساب نمی‌آید. اما ایالات متحده این سیستم‌های روسی را تهدید می‌داند و سال گذشته ترکیه را از برنامه ساخت اف- ۳۵ کنار گذاشت. الجزیره هم در گزارش ۱۰ دسامبر نوشت اتحادیه اروپا هم دست به کار شده تا به دلیل جاه‌طلبی‌های ترکیه در آب‌های مدیترانه و دسترسی به منابع گازی که مورد ادعای قبرس و یونان به‌عنوان دو عضو اتحادیه اروپا هم هست، تحریم‌هایی را علیه آنکارا اعلام کند. رهبران اتحادیه اروپا در آخرین نشست خود در ماه اکتبر خواستار «برنامه کاری مثبت اروپا - ترکیه» شدند که شامل این محورها می‌شد: مزیت‌های تجاری و گمرکی، چشم انداز کمک‌های بیشتر به ترکیه برای کمک به حل مساله مهاجران سوری البته به شرط توقف «فعالیت‌های غیرقانونی» در مدیترانه شرقی. هفته جاری وزرای خارجه اتحادیه اروپا اعلام کردند که هیچ بهبودی در رفتار ترکیه به وجود نیامده است. میان کشورهای اتحادیه اروپا بر سر نحوه برخورد با ترکیه اختلاف‌نظر وجود دارد. فرانسه و قبرس به دنبال اقدامات سخت‌تر تنبیهی و تحریم هستند اما کشورهای دیگر نگران آسیب به اقتصادهایشان و بی‌ثباتی در منطقه هستند. با این حال، دیپلمات‌های اروپایی می‌گویند «اعتبار، ارزش‌ها و منافع» این بلوک چیزی است که در مورد آن اتفاق نظر است.
