اعتراضات بصره به کجا ختم می‌شود؟
هرج‌ومرج مطلق در«ونیز شرق»
انگار مقدر است که عراق هم به‌عنوان بخشی از این منطقه حساس روی آرامش نبیند. تاریخ عراق، تاریخی پرآشوب است: ۲۵ سال دیکتاتوری خشونت‌بار صدام حسین، سپس سرنگونی رژیم او و آغاز زندگی زیر اشغال حاکمان آمریکایی، ورود عراق به جنگ فرقه‌ای- طایفه‌ای و در نهایت آغاز نبرد در برابر داعش. چنین است که یکی از «انقلاب»، دیگری از «کودتا»، آن دیگری از «قدرت نرم عربستان در عراق» و... سخن می‌گویند.
ماجرا چیست؟ آیا «بحران» یا «انقلاب» بعدی عراق از بصره کلید خواهد خورد؟ چرا بصره؟ آیا مداخله غرب به رهبری عربستان در کار است؟
ماجرا چیست؟
یک هفته‌ای است (یا حتی اندکی بیشتر) که بصره، سومین شهر بزرگ عراق، آبستن بحران است. روزهایی بوده که دمای هوا در عراق به ۴۳ درجه سانتیگراد رسیده و تظاهرات ادامه داشت. گاهی هم تظاهرات شب‌ها انجام می‌گرفت که درجه هوا پایین آمده است.
«بن ودرمان»، گزارشگر سی‌ان‌ان، در گزارش ۷ سپتامبر نوشت این اعتراضات به‌دلیل وضعیت وخامت‌بار ارائه خدمات عمومی است. آب آشامیدنی به نمک آلوده شده و هزاران نفر را راهی بیمارستان‌ها کرده است. قطعی برق و گرمای ۵۰ درجه امان از مردم ربوده است.
در کنار اینها بیکاری گسترده و فساد فراگیر مردم را نسبت به دولت بدبین کرده است. اعتماد عمومی از میان رفته و بن‌بست سیاسی می‌رود که آتش بحران را به سایر نقاط عراق هم بگستراند.
جنوب عراق ۸۰ درصد ذخایر شناخته‌شده نفت عراق را در خود دارد و تنها بندر عمیق کشور «ام قصر» هم در این منطقه جریان دارد. بیشتر ثروت عراق از بصره می‌آید اما نفعی نصیب این منطقه نمی‌شود. در پاسخ به چنین شرایطی است که برخی معترضان فریاد می‌زنند: «انقلاب در راه است مگر اینکه گوشی برای شنیدن درخواست‌های ما وجود داشته باشد.» «بن ودرمان»، گزارشگر سی‌ان‌ان می‌افزاید بصره که بر دروازه‌های شط العرب نشسته به‌دلیل سیستم کانال‌ها- کانال‌هایی که اکنون مملو از آشغال و زباله شده است- روزگاری «ونیز شرق» لقب گرفته بود. تا روزگاری نه چندان دور این شهر یک شهر پررونق، به لحاظ قومی متکثر و یک شهر تجاری بود که معروف‌ترین خرمای دنیا را هم تولید می‌کرد.
افول بصره از اوایل دهه ۸۰ یعنی زمانی که جنگ ایران و عراق درگرفت شروع شد. پس از آن هم این کشور زیر تیغ تحریم‌های آمریکا رفت. در دهه ۹۰ دیگر نشانی از رونق گذشته در این شهر نبود. بصره به شهری کثیف، افسرده و درحال انحطاط تبدیل شده بود که نشانه‌های آسیب و ویرانی بر در و دیوار شهر و بسیاری از ساختمان‌هایش دیده می‌شد. در خارج از بصره هم تعداد فراوانی از درخت‌های نخل دیده می‌شد که از تنه بریده شده بودند.
در سال ۲۰۱۴ بصره وارد دوره‌ای از تاریخ خود شد که به گفته برخی «نقطه عطف» در تاریخ این شهر و کل عراق بود: ظهور داعش. در سال‌های اخیر بیشتر منابع عراق صرف مبارزه با داعش شد. دولت خوشحال بود که توانسته مبادرت به جذب نیرو از بصره کند و آنها را عازم میدان‌های نبرد علیه داعش کند اما زمان یا انرژی کافی برای بصره صرف نکرد.
بصره در آتش خشم ساکنانش غرق است درحالی‌که بغداد در «فلج» و «بن‌بست سیاسی» ناشی از انتخابات ماه می قرار دارد و هیچ‌یک از طرف‌ها قادر به اعلام قطعی پیروزی خود برای ایجاد لیست بزرگ‌تر جهت تشکیل کابینه نیست. نیروهای سیاسی وارد چرخه باطل درگیری با یکدیگر شده‌اند و فرصتی برای تشکیل دولت جدید ندارند.
«ودرمان» می‌افزاید: در ماه جولای حیدر العبادی وعده داد که میلیاردها دلار را به این شهر خواهد ریخت تا خدمات در این شهر رنگ و بوی بهتری به خود بگیرد. اما این وعده برای چند ماه پیش بود و هنوز اتفاقی رخ نداده است.
این گزارشگر معتقد است: «برنده بزرگ تحولات بصره (به‌طور اخص) و عراق (به‌طور اعم) مقتدی صدر است؛ روحانی شیعی که به مثابه منتقد و قهرمان مبارزه با فساد جلوه‌گر شده است.» صدر که رویکرد سرسختانه‌ای نسبت به اشغال عراق از سوی آمریکا داشت، در سال ۲۰۱۶ راهپیمایی ضد فساد را در منطقه سبز بغداد به راه انداخت.
راهپیمایی بغداد الهام‌بخش بصره‌ای‌ها بود و موجب شد چنین حرکتی هم در آنجا شکل گیرد. این گزارشگر می‌نویسد: «در زمانی که بصره در قطعی برق و آب، وخامت اوضاع خدماتی و رکود اقتصادی می‌سوخت، ساکنان منطقه سبز بغداد در پشت دیوارهای بلند با جلال و شکوه می‌زیستند.»
بصره «فرصتی طلایی» برای مقتدی بود. او بر نفرت عمیق از طبقات سیاسی عراق سرمایه‌گذاری کرده است. مقتدی در توییتی خطاب به العبادی می‌نویسد: «امیدوارم فکر نکنید که انقلابیون بصره حباب هستند. سریع پول مردم بصره را آزاد کنید و آن را به دستان تمیز بسپارید تا طرح‌های توسعه‌ای را بلافاصله کلید زنند...»
با این حال، مقتدی در توییتی دیگر اعلام کرده بود که حزب سائرون (متعلق به مقتدی) با حزب النصر (العبادی) متحد خواهند شد تا دولتی کارآمد تشکیل دهند. هنوز دولتی در عراق شکل نگرفته است. گزارشگر سی‌ان‌ان می‌نویسد: «مقتدی این پیام را به عبادی می‌خواهد بدهد که اگر تو کرسی نخست‌وزیری را داری و می‌خواهی بر سریر قدرت بمانی، من خیابان‌ها را دارم.» ودرمان معتقد است، معترضان بصره اگرچه دفاتر و ساختمان‌های متعلق به احزاب و شبه‌نظامیان و مراکز دیپلماتیک را مورد حمله قرار می‌دهند اما «دفاتر سرایا السلام» متعلق به صدر دست‌نخورده باقی مانده است.
گردش به سوی ریاض؟
اکونومیست در گزارش مارس ۲۰۱۸ خود برابر با اسفندماه ۹۶ در گزارشی از حرکت سیل‌وار سعودی‌ها به سوی عراق به‌ویژه بصره سخن می‌گوید. این گزارش می‌نویسد: پیش از حمله صدام به کویت در سال ۱۹۹۰، شیوخ و سرمایه‌داران عرب حاشیه خلیج‌فارس به حاشیه رودخانه شط‌العرب می‌رفتند. ویلاهای بسیاری را در حوالی بصره اجاره می‌کردند و با زنان عراقی ازدواج می‌کردند. در این میان، نقش عربستان فراوان بود. رهبران این کشور وعده داده بودند که سرمایه‌های خود را وارد بصره خواهند کرد؛ پروازها میان دو کشور به ۱۴۰ پرواز در ماه می‌رسید؛ شرکت بزرگ پتروشیمی در بغداد و بصره ثبت می‌شدند. عادل الجبیر گفته بود وامی یک میلیارد دلاری و اعتبار صادراتی ۵۰۰ میلیون دلاری به عراق اختصاص خواهد داد. در فردای سقوط داعش در بصره و آزادی عراق، رهبران عربی وعده بازسازی این شهر و دیگر شهرهای عراق را دادند. آمریکا هم حامی کشورهای عربی بود تا به این وسیله نفوذ دیگر رقبای منطقه‌ای را به حداقل برساند. محمد بن‌سلمان روابط دیپلماتیک با عراق را وارد فاز تازه‌ای کرد و مرز با عراق نیز گشوده شد. اکونومیست می‌نویسد: وقتی مقتدی صدر و قاسم الاعرجی (وزیر کشور عراق) به عربستان سفر کردند همه چیز عوض شد. بسیاری به این باور رسیدند که عراق دچار گردش به عربستان شده است تا به این وسیله از نفوذ این کشور به‌عنوان اهرمی برای مهار نفوذ دیگر بازیگران منطقه‌ای استفاده کند. اکونومیست می‌افزاید: «عربستان به‌دنبال احیای هویت عربی عراق در برابر هویت رقیبی بود که از سوی برخی رقبای منطقه‌ای طراحی شده بود. از آنجا که ملی‌گرایی عربی با فروپاشی عراق و حزب بعث در سال ۲۰۰۳ خاموش شد اما به‌دلیل تبدیل عراق به جولانگاه رقابت کشورهای مختلف، ملی‌گرایی عربی از سر گرفته شد.» بیشترین تمرکز عربستان بر بصره است، شهری که ثروتمندترین استان عراق محسوب می‌شود. پروژه‌هایی که توسط سعودی‌ها برای سرمایه‌گذاری در بصره اختصاص داده شد شامل احیای کارخانه از میان رفته پتروشیمی در بصره است که می‌تواند در آینده میزان وابستگی بصره به محصولات کشورهای همسایه را به حداقل برساند. عربستان همچنین در تلاش است با کمک‌های خود زمین‌های حاصلخیز کشاورزی و راه‌آهن و خطوط لوله نفت عراق را نیز احیا کند. در واقع، عربستان تلاش می‌کند بصره را از مدار رقبا خارج و به مدار ریاض وارد کند تا به این وسیله مناطق نزدیک به عربستان با هویت عربی- سنی در مدار حاکمان ریاض قرار گیرد. پربیراه نیست اگر بگوییم عربستان به‌دنبال «کلنی کردن» بصره برای خود است. افزون بر این، عربستان می‌کوشد دست به یک تغییر جمعیتی در این شهر بزند و جمعیت اهل سنت را نسبت به شیعیان فزونی بخشد. به نوشته اکونومیست، کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس دچار یک نگاه متناقض به عراق هستند. بسیاری از آنها عراق را «یک حفره سیاه فاسد» می‌بینند که اعتمادی به او نیست.
موسسه رند نیز در چند گزارش می‌نویسد بصره آبستن بحران است. اگر نارضایتی‌ها در این شهر مورد رسیدگی قرار نگیرد این احتمال هست که «شرر»های این بحران به «خرمن» دیگر مناطق عراق افتاده و آتشی برپا کند. برخی کارشناسان معتقدند به‌دلیل بحران‌های سیاسی پیاپی، رقابت رقبای منطقه‌ای و در نهایت حضور داعش در عراق، بافت اجتماعی بسیاری از بخش‌های این کشور از هم گسسته شده است. چنین است که «رند» نسبت به احتمال احیای داعش در عراق هشدار می‌دهد و می‌گوید بصره می‌تواند یکی از این زیستگاه‌هایی باشد که امکان احیای دوباره داعش را می‌دهد.
ارسال نظر