نیروهای عراقی در کمتر از ۲۴ ساعت توانستند کرکوک را تسخیر کرده، پرچم‌های اقلیم را پایین کشیده و پرچم عراق را بر فراز ساختمان‌های شهر برافرازند. حضور ارتش عراق در کرکوک موجب شادمانی اعراب و ترکمن‌های ساکن در این شهر شد به‌گونه‌ای‌ که «دیوید زوچینو»، گزارشگر نیویورک‌تایمز می‌نویسد آنها شادمانی خود را با تیراندازی هوایی اعلام کردند. اما سوالی که برخی اذهان را به خود مشغول داشته این است که چگونه کردها سه سال در برابر داعش مقاومت کردند و کرکوک را حفظ کردند اما در کمتر از ۲۴ ساعت کرکوک را تسلیم ارتش عراق کردند؟ به عبارت دیگر، چگونه کردهایی که با تسلیحات آمریکایی مجهز بودند در کمتر از ۲۴ ساعت فروپاشیدند و از کرکوک عقب‌نشستند؟

آیا سناریوهایی در کار است؟

در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان گفت عراق و به‌طور اخص اقلیم دارای دو نقطه عطف است: یکی، حمله داعش در سال ۲۰۱۴ و دوم، همه‌پرسی استقلال و مرگ جلال طالبانی.

۱) حمله سال ۲۰۱۴ داعش: در این سال وقتی داعش به عراق حمله کرد نیروهای عراقی یکی پس از دیگری از برابر نیروهای خلافت خودخوانده گریختند، موصل سقوط کرد و در اندک زمانی داعش خلافت خود را اعلام کرد. در این سال، نیروهای عراقی کرکوک را نیز واگذاشته و فرار را بر قرار ترجیح دادند. بدیهی است که خلأ قدرت را کردها پر خواهند کرد. آنها با تسخیر کامل کرکوک اجازه ندادند داعش به این منطقه نزدیک شود. «آنگلا دوان» و «حمید الکشاری»، گزارشگران سی‌ان‌ان، در گزارش ۱۶ اکتبر ۲۰۱۷ نوشتند که کرکوک بیش از ۶ درصد نفت جهان را در خود دارد. این منطقه نزدیک به ۶۰۰ هزار بشکه نفت در روز صادر و سالانه ۸ میلیارد دلار درآمد عاید عراق می‌کند. بنابراین، دولت عراق به راحتی این درآمد را از دست نخواهد داد. روشن است که این منطقه، محل نزاع باقی خواهد ماند تا زمانی که بار دیگر پرچم دولت مرکزی در اینجا برافراشته شود. وقتی در سال ۲۰۱۷ ارتش عراق استارت بیرون راندن داعش از عراق را کلید زد، بسیاری از کارشناسان می‌گفتند دیری نخواهد پایید که کرکوک بار دیگر به محل نزاع اقلیم و دولت مرکزی تبدیل خواهد شد.

۲) برگزاری همه‌پرسی و مرگ طالبانی: وقتی در سوم مهر ۱۳۹۶ (۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷) همه‌پرسی اقلیم برگزار شد، دومین نقطه عطف رقم خورد. اجماع بسیاری از کارشناسان در منطقه و خارج از منطقه این بود که دیر یا زود جرقه آغاز درگیری‌ها در عراق پسا داعش زده خواهد شد. آنها معتقد بودند که عراق پس از درگیری با داعش، وارد نزاع با اقلیم و جبهه دیگری از درگیری‌ها گشوده خواهد شد. مرگ جلال طالبانی در ۱۱مهرماه ۹۶ (مصادف با ۳ اکتبر ۲۰۱۷) باعث شد انسجام در میان کردها دچار بحران شود. منطقه اقلیم به‌طور سنتی میان حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی و حزب اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی تقسیم شده بود. مرگ مام جلال باعث شد توازن در میان کردها بر هم خورده و لااقل، در میان حزب اتحادیه میهنی شکاف‌ها جلوه‌گر شود. افرادی مانند «هیرو ابراهیم احمد» (همسر مام جلال)، «کوسرت رسول علی» (معاون اول دبیر کل حزب اتحادیه میهنی) و «برهم صالح» (معاون دوم دبیر کل حزب اتحادیه میهنی که دو دوره هم نخست‌وزیر اقلیم بود) که به‌عنوان جانشینانی برای طالبانی مطرح شده بودند «هم وزن» بارزانی نبودند. بنابراین، جدال در میان مدعیان جانشینی مام جلال هنوز ادامه دارد. این درحالی است که ریاست بارزانی در نوامبر آینده به پایان می‌رسد.

ریاست مسعود بارزانی بر اقلیم کردستان عراق که از سال ۲۰۰۵ آغاز شده بود پس از دو دوره قانونی چهار ساله و دو دوره تمدید دو ساله که به‌دلیل اختلافات سیاسی احزاب و سپس حمله داعش بود، ماه آتی میلادی (نوامبر) به پایان می‌رسد. بارزانی ۷۱ ساله این بار گفته که در انتخابات نامزد نمی‌شود و همین کار را هم کرده است؛ برخی گزارش‌ها حاکی است که «با تمام انتقادهایی که در اقلیم از او می‌شد هیچ یک از شخصیت‌های سیاسی سرشناس اقلیم نیز برای تکیه بر جایگاه او ثبت‌نام نکرده‌ یا به خود جرات چنین کاری نداده‌اند.» انتخابات ریاستی و پارلمانی اقلیم قرار است اول نوامبر (۱۰ آبان) برگزار شود. یک دیدگاه معتقد است که «بعید است اول نوامبر ۲۰۱۷ بارزانی با سیاست خداحافظی کند و از صحنه سیاسی اقلیم کنار بکشد چراکه او نهاد جدیدی با عنوان «شورای رهبری اقلیم کردستان عراق»، تشکیل داده که احتمالا در آینده وظیفه سیاست‌گذاری‌های کلان اقلیم را بر عهده خواهد گرفت.»

یک دیدگاه بر این باور است که با توجه به معضلات داخلی اقلیم، رقابت بر سر قدرت و چانه‌زنی‌های پشت پرده میان رهبران اقلیم بود که باعث شد اجماع آنها در برابر حمله نیروهای عراقی به کرکوک از میان برود و در کمتر از ۲۴ ساعت پیشمرگه‌ها کرکوک را به دولت مرکزی واگذار کردند. به‌دنبال این شکست بود که رهبران حزب دموکرات انگشت اتهام را به سوی نیروهای حزب میهنی روانه و اعلام کردند که بی‌کفایتی آنها در حفظ کرکوک موجب تسلیم این شهر به دولت مرکزی شد. در اینجا چند سناریو از سوی «دیوید زوچینو»، گزارشگر نیویورک‌تایمز، مطرح شده است:

الف) از چند روز قبل که گمانه‌زنی در مورد حمله نیروهای عراقی به کرکوک مطرح شد نمایندگانی از بغداد مذاکراتی مخفی با اپوزیسیون کرد انجام دادند تا در موقع مقتضی آنها عقب‌نشینی کنند. ظاهرا این اپوزیسیون کرد همان نیروهای حزب میهنی کردستان هستند. «ویستا رائول»، فرمانده نیروهای اپوزیسیون پیشمرگه در جنوب کرکوک، اعلام کرد که اپوزیسیون به دنبال بازگرداندن حوزه‌های نفتی به دولت عراق است. او بارزانی را به «دزدیدن» نفت از دولت عراق متهم کرد. حمله ارتش عراق نیز بیشتر نیروهای بارزانی را هدف گرفته بود تا نیروهای حزب میهنی.  

ب) چراغ سبز واشنگتن به دولت عراق: روایت دیگر این است که واشنگتن از اقدام کردها برای اعلام استقلال عصبانی است. استیون کوک، محقق مسائل خاورمیانه در شورای روابط خارجی آمریکا، معتقد است که عراق امروز آزمونی برای محک زدن اراده واشنگتن برای عراق یکپارچه است. این دیدگاه معتقد است وقتی بارزانی به توصیه‌های مقام‌های آمریکایی در مورد «مذاکراتی باز» با بغداد اعتنا نکرد، واشنگتن کنار نشست تا اعتبار بارزانی در صحنه عراق (و نه فقط اقلیم) با تلافی بغداد دچار «خدشه» شود. سرنوشت بارزانی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است: از یکسو، ترکیه به رئیس اقلیم کردستان پیشنهاد داده از کرکوک و نفت آن دست بکشد تا در مقابل ترکیه مرزهای خود را با اقلیم کردستان باز بگذارد.

در همین راستا، تماس‌هایی میان «بنیالی ییلدیریم»، نخست‌وزیر ترکیه و «مسعود بارزانی»، رئیس اقلیم کردستان در صبح روز دوشنبه (روزی که نیروهای عراقی به کرکوک حمله کردند) پیرامون بحران صورت گرفت.

 برخی منابع می‌گویند با بسته شدن گذرگاه‌های مرزی ایران با اقلیم، تنها گذرگاه‌های ترکیه است که برای اقلیم کردستان باقی مانده است. در صورتی که بارزانی از کرکوک و نفت آن دست بکشد، ترکیه گذرگاه‌های خود را با اقلیم کردستان باز می‌گذارد. برخی منابع می‌گویند بارزانی از ترکیه خواستار میانجیگری برای توقف پیشروی نیروهای عراقی شده است. برخی می‌گویند بارزانی منافع زیادی در این گذرگاه دارد، زیرا تبادلات تجاری از طریق آن سالانه با ترکیه به حدود ۷ میلیارد دلار می‌رسد. از سوی دیگر، عقب‌نشینی کردها از کرکوک عمق اختلافات کردها میان دو محور سلیمانیه به رهبری «بافل طالبانی» (پسر جلال طالبانی) و اربیل به رهبری «مسعود بارزانی» را نشان داد. اختلافات به حدی بود که گفته شده وزارت پیشمرگه‌‌ها نیروهای گردان ۷۰ وابسته به حزب طالبانی را از صفوف خود اخراج کردند. وخامت اوضاع تا جایی است که «ائتلاف دموکراسی و عدالت» به رهبری «برهم صالح» خواستار تشکیل حکومتی انتقالی در کردستان شد که وظیفه‌اش انجام گفت‌وگویی سازنده با بغداد تا زمان اجرای انتخاباتی شفاف در اقلیم است. تحلیلگران کرد معتقدند به دلیل اختلافاتی که میان کردها وجود دارد نه تنها تشکیل دولت انتقالی زیر سوال است، بلکه موضع واحدی هم در برابر دولت بغداد وجود ندارد. «هلال محمد»، تحلیلگر سیاسی کرد، از افول ستاره بارزانی به‌عنوان یک رهبر سیاسی در میان کردها سخن می‌گوید و می‌افزاید مرگ جلال طالبانی و افول ستاره بخت بارزانی محافل کرد را از وجود رهبری واقعی که بتواند آرزوها و خواسته‌های کردها را تحقق بخشد و آنها را به سوی استقلال هدایت کند، خالی کرد.

ج) احتمال دیگر این است که رویکرد همراهی‌جویانه العبادی، نخست‌وزیر عراق با کردها و اعلام اینکه امنیت کردها و سایر اقوام تامین است نوعی روحیه به آن دسته کردهایی بود که حامی دولت مرکزی و عراق واحد هستند. نیویورک‌تایمز به نقل از عبادی می‌نویسد: «ما نمی‌توانیم و نمی‌خواهیم به شهروندان‌مان اعم از کرد و ترکمن و عرب حمله کنیم.» او همچنین از پیشمرگه‌ها خواسته بود یا سلاح بر زمین بگذارند یا به یاری دولت مرکزی بپردازند.

د) محاسبه غلط: احتمال دیگر این است که کردها به‌شدت به درآمد نفت وابسته هستند. بنابراین، کردها با محاسبه غلط از وضعیت دولت مرکزی، کسری مالی بغداد، توجه به نبرد با داعش به این نتیجه رسیدند که اکنون بهترین زمان برای استقلال یا کسب امتیاز از دولت مرکزی است. اقلیم در محاسبات خود ظاهرا شکاف‌های داخلی میان کردها را نادیده گرفته و از آن غفلت کرده بود. همچنین بی‌توجهی به خواست قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی هم مزید بر علت شد که حتی واشنگتن، به‌عنوان نزدیک‌ترین متحد کردها، به آنها پشت کند. به نوشته زوچینکو، این باعث شد که کردها حتی به درگیری مسلحانه (اما محدود) با یکدیگر روی آورند و عملا انسجام و یکپارچگی میان آنها از بین برود. از سوی دیگر، استقلال می‌توانست نه تنها عراق که منطقه را با بحران دیگری مواجه کند که سرریز این بحران‌ها (درگیری‌های فرقه‌ای- قومی، جان گرفتن دوباره داعش) کشورهای همسایه عراق را نیز درگیر سازد. حتی کار به‌جایی رسید که پادشاه عربستان در تماس تلفنی با العبادی، نخست‌وزیر عراق، بر حمایت کشورش از وحدت عراق و مخالفت با نتایج همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق تاکید کرد.