نوناسیونالیست‌ها در بغداد

دنیای اقتصاد - محمدحسین باقی: صحنه سیاسی عراق پیش از برگزاری انتخابات پارلمانی در آوریل ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۹۷) آبستن تحولاتی چشمگیر است. بیرون راندن داعش از موصل و ادامه نبرد با این گروه در تلعفر اگرچه پیروزی را به کام عراقی‌ها شیرین کرد اما اتفاقاتی در معرض جریان است که نمی‌توان از حالا به حدس و گمان در مورد آن پرداخت.

وزن برخی از این تحولات چنان سنگین است که تمام فضای سیاسی عراق را به خود معطوف کرده و حتی حرف و حدیث‌هایی را سبب شده است. به‌نظر می‌رسد تا پیش از برگزاری انتخابات پارلمانی عراق در سال ۹۷ شاهد دسته‌بندی‌ها و آرایش‌های سیاسی جدیدی در عراق خواهیم بود. هر گروه سعی خواهد کرد تا در صحنه سیاسی به یارگیری پرداخته و وزن خود را در تحولات آینده بالا ببرد. عراق هم اکنون یک دولت ناکام یا شکست خورده (Failed State) است؛ این شکست در عرصه سیاسی (فضای متشنج سیاسی، از هم گسیختگی چسبندگی‌های قومی- اجتماعی، نزاع میان احزاب سیاسی و ادعای استقلال‌خواهی کردها) و اقتصادی (بیکاری، فروپاشی نظام اقتصادی و ...) عیان است. افزون بر این، نقش‌آفرینی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای هم در تشدید بحران‌ها در عراق حائز اهمیت است.

با این نگاه، دو چهره برجسته عراقی در هفته‌های اخیر دست به اقداماتی زدند که موجب شایعاتی شد. ابتدا عمار حکیم است که با جدایی از «مجلس اعلای اسلامی» عراق مبادرت به تاسیس حزبی جدید کرد. این حزب «حکمت ملی» نام گرفته است. از سوی دیگر مقتدی صدر نیز به عربستان سعودی و امارات رفت آن هم در شرایطی که نزاع در منطقه میان جریان‌ها و جناح‌های مختلف منطقه‌ای تشدید یافته است. «هیثم مزاحم»، نویسنده المانیتور، معتقد است که این دو اتفاق تلاشی از سوی جنبش شیعیان تلقی می‌شود تا از زیر سایه برخی قدرت‌های منطقه‌ای خارج شوند. او بر این باور است که با جدی شدن بحران میان شیعیان و اهل سنت در عراق، این دو رهبر شیعی تلاش دارند تا نسبت به همسایگان عرب خود به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس «روی باز» نشان دهند. حکیم پس از تاسیس «حکمت ملی» اعلام کرد: «دست در دست عراقی‌ها خواهد داد تا انتخابات دموکراتیک را تضمین کند که دربرگیرنده تمام جناح‌ها و جریان‌های سیاسی عراق، صرف‌نظر از گرایشات قومی و حرفه‌ای، باشد. ما می‌خواهیم افق‌های جدیدی در عراق بگشاییم زیرا عراق ابتدا باید با خود در صلح باشد.»

به‌نظر می‌رسد حکیم می‌خواهد میان حزب خود با دیگر احزاب عراقی به‌ویژه «مجلس اعلای اسلامی»- که از زمان درگذشت برادرش عبدالعزیز ریاست آن را بر عهده داشت- تمایز نهد و حزب خود را حزب «تمام مردم عراق» نشان دهد نه فقط شیعیان. عمار حکیم در یک سخنرانی اعلام کرد: «عراق سال ۲۰۱۷ متفاوت از عراق سال ۲۰۰۳ است. ما معتقدیم که باید میان کشورهای موثر، بانفوذ و دوست بر سر مسائل بزرگ ملی توافق حاصل شود و عراق نقشی محوری در میان تمام برادران در منطقه ایفا خواهد کرد تا آن درک حاصل شود و از مداخلات خارجی و قطبی‌سازی که هم اکنون وجود دارد فاصله گرفته شود.» حکیم اکنون نقشی ملی برای خود قائل است. او در راستای نقشی که برای خود تعریف کرده در دیدار با «برت مک گورک»، نماینده ویژه آمریکا در ائتلاف ضد داعش، گفت: «حکمت ملی یک هویت سیاسی جدید است که می‌خواهد از شر قطبی‌سازی‌های فرقه‌ای و ملی رها شود» و «رویکرد بازی نسبت به اهل سنت عراق دارد.» حکیم معتقد است که باید درکی میان کشورهای منطقه بر سر عراق حاصل شود تا به این وسیله عراق از نزاع‌های منطقه‌ای فاصله بگیرد. مک گورک نیز اعلام کرد که آمریکا «کشورهای منطقه را ترغیب خواهد کرد که رویکردی باز نسبت به عراق داشته باشند.»

«احسان الشماری»، رئیس مرکز عراقی اندیشه سیاسی، معتقد است که میان حکیم و سایر رهبران شیعی که خود را «با تجربه‌تر و قدیمی‌تر» می‌پندارند اختلافاتی بروز کرده است. او معتقد است که این رهبران «سن و سال دار» حکیم را متهم به اتخاذ تصمیم بدون مشورت با رهبران شیعی دیگر می‌کنند. یک منبع نزدیک به حکیم به شرط فاش نشدن نام به المانیتور می‌گوید عمار حکیم به شورای رهبری «مجلس اعلای اسلامی» پیشنهاد داده بود که جوانان هم در موقعیت‌های رهبری قرار گیرند اما رهبران «میانسال» و «باتجربه» این ایده را رد می‌کنند. با این حال، برخی هم حکیم را متهم می‌کنند که جوانان نزدیک خود را با هدف کنترل نهادهای «مجلس اعلای اسلامی» به خدمت می‌گیرد. این منبع می‌گوید مجلس اعلا دیگر فاقد یک چارچوب فکری و سیاسی است. چنین به‌نظر می‌رسد که مجلس اعلا وارد فاز فروپاشی و انشعاب شده و دیگر کارآیی گذشته را ندارد. یک منبع نزدیک به رهبری مجلس اعلا به شرط فاش نشدن نام به المانیتور می‌گوید رهبران ارشد مجلس اعلا از جمله حمام حمودی، باقر الزبیدی، صدرالدین القبانچی، جلال‌الدین ساغر «خود را به لحاظ سیاسی بانفوذتر از حکیم می‌دانند و روابط قدرتمندتری با ایران دارند تا حکیم. حکیم اکنون سعی می‌کند نقش میانجی میان صدری‌ها و حشد الشعبی داشته باشد که به ایران نزدیکند.» حکیم تلاش دارد تا چهره‌های جوان عراقی و جدیدی را در فضای سیاسی عراق و منطقه معرفی کند تا اهل سنت عراق به جای جذب به کشورهای خارجی جذب «حکمت ملی» شوند. به‌نظر می‌رسد حکیم به دنبال استقلال عمل بیشتر در فضای عراق است تا سیاست‌هایی را که خود می‌پسندد، به‌کار گیرد. در همین راستاست که وی به دفاع از عیاد علاوی و مخالفت با نوری مالکی می‌پردازد.

اما سفر صدر به عربستان هم این شائبه را برانگیخته که وی می‌خواهد خود را یکی از ارکان قدرت در عراق نشان دهد. وضعیت صدر البته پیچیده‌تر از حکیم است. او با سفر به کشوری که برخی او را یکی از عوامل اصلی بحران‌های عراق و سوریه می‌پندارند، خلاف جهت آب شنا می‌کند. گویی صدر تلاش دارد تا در راستای یارگیری‌های داخلی در عراق، پشتیبانی عربستان را به دنبال داشته باشد. یک روایت می‌گوید عربستان در رقابت با ایران می‌کوشد تا دولت شیعی عراق را از ایران دور کند. این کشور با دعوت از برخی افراد یا گروه‌هایی که احتمالا با ایران‌ «زاویه» دارند تلاش دارد تا میان گروه‌های شیعی بر سر ارتباط با ایران نوعی انشعاب و شکاف به‌وجود آورد. «مارتین چولوف» در گزارشی برای گاردین یک روایت دیگر هم مطرح می‌کند: نزدیکی عراق و عربستان با هدف بازگشت ریاض به فضای سیاسی- اقتصادی عراق و در مقابل، نزدیک کردن عراق به کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس. عربستان معتقد است که حضور در عراق باعث می‌شود بهتر بتوان فضای این کشور را مدیریت و اخبار آن را رصد کرد.

چولوف معتقد است اگرچه عراق و عربستان در سال‌های اخیر در منطقه دچار تنش‌هایی شده‌اند اما سفر مقتدی صدر گامی است در جهت بهبود فضا در روابط طرفین. او بر این باور است که عربستان با هدف بازسازی منطقه سنی‌نشین موصل و احتمالا دور کردن این منطقه از دایره نفوذ ایران و حلقه‌های شیعی در عراق می‌کوشد تا با دادن وعده‌های اقتصادی مبنی بر بازسازی این شهر، عراق را به سوی خود بکشد.

چولوف یک احتمال دیگر مطرح می‌کند: با توجه به تاثیرگذاری مقتدی در بخشی از جامعه عراق، ارتباط او با محافل قدرت در عراق و ایران، سفر او به عربستان احتمالا می‌تواند نوعی تعادل در نگاه این دو بازیگر منطقه‌ای در عراق به‌وجود آورد و احتمالا در نهایت می‌تواند موجب نزدیکی دیدگاه این دو کشور شود. با این حال، به‌نظر می‌رسد رقابت در میان ایران- عربستان بیش از آن باشد که سفر مقتدی بتواند آن را به تعادل برساند. «سعد الجبری»، وزیر سابق مشاور دولت، می‌گوید: «دیدار مقتدی گام مهمی است مبنی بر اینکه عراق به آغوش جهان عرب بازگشته است. این اقدام محدود نفوذ ایران در عراق را الزامی می‌سازد. مشارکت وسیع‌تر ریاض- بغداد زمینه را برای حمایت منطقه‌ای از عراق به‌ویژه از سوی کشورهای شورای همکاری فراهم خواهد کرد.»

گاردین می‌نویسد؛ بازسازی موصل و شهرهای سنی‌نشین دیگر ۱۰۰ میلیارد دلار هزینه می‌طلبد. این سرمایه‌گذاری می‌تواند در راستای آشتی ملی عراق هم باشد. گفته می‌شود عربستان و سه کشور عربی دیگر وعده تامین این سرمایه‌گذاری را داده‌اند. گاردین می‌نویسد اولین نشانه‌های دیدار صدر از عربستان بازگشایی گذرگاه مرزی این کشور با عربستان، حمایت از آوارگان داخلی و تعیین سفیر جدید عربستان در عراق بود. دیدارهایی نیز سال گذشته میان مقام‌های عراقی (العبادی در کسوت نخست‌وزیر و معصوم در جامه رئیس‌جمهوری) در عربستان و بالعکس (سفر وزیر خارجه عربستان به عراق) اتفاق افتاده است. اینها نشان می‌دهد که احتمالا عراق پساداعش وارد جبهه‌بندی‌های سیاسی جدید داخلی و یارگیری‌های منطقه‌ای خواهد شد.