پازل گمشده بهره‌وری در شرکت‌های خودروساز

گروه خودرو: یکی از انتقادهایی که در میان انبوه نقدهای موجود در صنعت خودرو وجود دارد، «پایین بودن میزان بهره‌وری» است. بیان گاه‌وبی‌گاه ‌این موضوع که «صنعت خودرو از بهره‌وری پایینی برخوردار است» بدون اشاره به تعاریف اقتصادی این شاخص و همچنین شرایط حاکم بر صنعت خودرو کشور، این سوال را ایجاد می‌کند که آیا چنین انتقادی به خودروسازان رواست؟ موضوع پایین بودن بهره‌وری تولید خصوصا پس از اعمال فرمول شورای رقابت، باعث شد تا بحث بهره‌وری در صنعت خودرو بار دیگر داغ شود. بر همین اساس بسیاری از کارشناسان افزایش قیمت محصولات خودروسازان را به دلیل پایین بودن بهره‌وری در این صنعت، اقدامی نادرست ارزیابی می‌کنند و عقیده دارند افزایش قیمت در چنین صنعتی باعث کاهش بیش‌ازپیش بهره‌وری می‌شود. بر این اساس در تعریفی ساده از بهره‌وری می‌توان گفت «بهر‌ه‌وری نسبت بازدهی به نهاده‌ها است به این معنا که با مقدار معینی از سرمایه و نیروی کار می‌توان چقدر کالا تولید کرد.» از نگاه اقتصاددانان اگر با نسبت کمتری از سرمایه و نیروی کار بتوان محصول بیشتری به دست آورد، به این معناست که در یک بنگاه تولیدی بهره‌وری بالا رفته است. اما آیا در صنعت خودرو چنین اتفاقی در جریان است؟ اصولا بالا یا پایین بودن بهره‌وری در صنعتی مانند خودرو چگونه قابل بررسی است و اگر بهره‌وری در صنعت خودرو پایین است، علت آن را در کجا باید جست‌وجو کرد؟

برای رسیدن به میزان بهر‌ه‌وری خودروسازان یکی‌ از روش‌ها، تقسیم تیراژ تولید در هر سال بر تعداد کارکنان است. بر همین اساس برای داشتن یک بررسی اجمالی از میزان بهره‌وری ایران‌خودرو به‌عنوان بزرگ‌ترین خودروساز کشور در سال ۹۰ می‌توان این روش را به کار برد. در سال یاد شده که خودروسازان بیشترین تیراژ تولید را به ثبت رساندند، با در نظر گرفتن تعداد کل کارکنان ایران‌خودرو که چیزی حدود ۵۴ هزار نفر است و همچنین تولید ۷۷۰ هزار دستگاهی این شرکت در این سال می‌توان به این نتیجه رسید که هر کارمند در ایران‌خودرو در سال ۹۰ تعداد ۱۴ دستگاه خودرو تولید کرده است. اما با در نظر گرفتن تیراژ تولید این خودروساز در سال بعد از آن، که تولید به دلیل مسائلی نظیر تحریم‌ها و همچنین کمبود منابع مالی خودروسازان با افتی نزدیک به ۵۰ درصدی همراه شد، می‌توان به این نتیجه رسید که هر کارمند در ایران‌خودرو نزدیک به ۷ عدد خودرو در سال ۹۱ به تولید رسانده است. در سایپا نیز شرایط به همین شکل است. این شرکت در سال ۹۰ که سال طلایی خودروسازان بود، با ۴۸ هزار کارمند توانست تیراژی ۸۰۰ هزار دستگاهی داشته باشد. در واقع در شرکت سایپا در سال مذکور، هر کارمند کمی بیشتر از ۱۶ خودرو به تولید رسانده است در حالی که این عدد در سال بعد از آن به تولید نزدیک به ۵ دستگاه در سال توسط هر کارمند رسید. با توجه به ارقام یاد شده، واضح است که بهر‌ه‌وری در صنعت خودرو با افت شدیدی طی دست‌کم دو سال گذشته همراه بوده است، روندی که البته با ورود به سال ۹۳ در حال اصلاح است.

در همین زمینه احمد نعمت‌بخش، دبیر انجمن خودروسازان با اشاره به رشد بیش از ۷۰ درصدی خودروسازان در سه ماه ابتدایی امسال، عقیده دارد خودروسازان به خوبی توانسته‌اند بهر‌ه‌وری تولید را افزایش داده و نسبت به سال‌های قبل با بهبود همراه کنند. اما با توجه به وجود راهکارهای علمی مختلفی که در دنیا برای افزایش بهره‌وری وجود دارد، چرا خودروسازان نتوانستند برای جلوگیری از چنین افتی در بهره‌وری، اقدامی انجام دهند؟

خودروسازان در پاسخ به این سوال، به حفظ اجباری کارمندان از سوی دولت با وجود افت شدید تولید اشاره می‌کنند. آنها در حالی به حفظ اجباری کارکنان در شرکت‌های خود اشاره می‌کنند که در کنار آن، به انبوهی از شرکت‌های اقماری (در ایران‌خودرو حدود ۱۵۰ و در سایپا حدود۹۰ شرکت) اشاره‌ای نمی‌کنند. بر اساس نتایج به دست آمده از تحقیق و تفحص مجلس، این شرکت‌ها در داخل و خارج از کشور با مدیریت‌های ماتریسی، تو در تو، پیچیده و فاقد کارآمدی لازم یا غیر فعال هستند و تبدیل به محلی برای جذب منابع انسانی و و انجام معاملات خاص شده‌اند. چنین شرکت‌هایی در حالی توسط خودروسازان گسترش داده شده‌اند که این‌گونه عملکرد‌ها قطعا هزینه‌های سربار فراوانی برای خودروسازان به همراه داشته است.

گم شدن بهره‌وری در میان نرخ تورم

اما یک مدیر ارشد در صنعت خودرو در رابطه با میزان بهره‌وری این صنعت به خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: بهر‌ه‌وری به معنای شرایط تولید است و تنها به ارزان تمام شدن محصول بازنمی‌گردد، زیرا ممکن است در برخی محصولات مواد اولیه‌ای که مورد استفاده قرار می‌گیرد باعث گران تمام شدن قیمت محصول شود. این مدیر ارشد در ادامه می‌گوید: صنعت خودرو در سال‌های ۸۹ و ۹۰ از نظر بهره‌وری چه در مقایسه با خود و چه در مقایسه با سایر صنایع هم‌سطح در وضعیت خوبی قرار داشت، اما بعد از این سال‌ها تولیدات خودروسازان در حالی به نصف رسید که هیچ کارگر یا کارمندی توسط خودروسازان اخراج نشد، بنابراین در چنین شرایطی طبیعی است که بهره‌وری نیز کاهش پیدا می‌کند.

حال با توجه به شرایطی که بر صنعت خودروی کشور حاکم است (شرایطی نظیر بالا بودن تعداد کارکنان و پایین بودن تکنولوژی تولید) آیا می‌توان تنها با تکیه بر افزایش قیمت، رشد بهره‌وری به معنای تولید خودرو با سرعتی بالا نسبت به تعداد کارکنان را به دست آورد؟ چنین سوالی از آنجا مطرح می‌شود که از نگاه مردم و منتقدان، خودروسازان به جای انجام هر کاری برای بهبود بهره‌وری در تولید خودرو، راهکار افزایش قیمت را انتخاب می‌کنند. دبیرانجمن قطعه‌سازان در پاسخ به سوالی که مطرح شد، به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: خودروسازان به خوبی با سیستم‌های بهره‌وری که منجر به کاهش هزینه‌ها می‌شود آشنا هستند لذا قطعه‌سازان و خودروسازان برنامه‌های مدونی برای بهبود بهره‌وری و کاهش اتلاف هزینه و انرژی برای بنگاه‌های خود دارند. ساسان قربانی در ادامه با اشاره به اینکه با توجه به برنامه‌ریزی‌های موجود در صنعت خودرو، زنجیره خودروسازی هرساله با درصدی بهبود بهره‌وری همراه است، می‌گوید: هرچند بهره‌وری و بهبود مستمر در دستور کار است اما در حالی‌که میزان بهره‌وری خودروسازان ۲ تا ۳ درصد در سال است و قطعه‌سازان نیز در سال به صورت میانگین تا ۵ درصد بهبود بهره‌وری دارند، این میزان بهره‌وری نمی‌تواند پاسخگوی تورم ۳۰ یا ۴۰ درصدی سالانه باشد بنابراین بهبود بهره‌وری خودروسازان در این میان گم می‌شود و اصلا دیده نمی‌شود. اما در نهایت با توجه به مشکلات موجود در صنعت خودروی کشورمان، سوال اصلی همچنان بر جای خود باقی است، اینکه آیا می‌توان با تکیه بر افزایش قیمت، بر پایین بودن بهره‌وری صنعت خودرو غلبه کرد؟

به عقیده یکی از مدیران صنعت خودرو، زمانی که قیمت‌ها افزایش می‌یابند، سودآوری شرکت‌های خودروساز نیز بیشتر می‌شود به این ترتیب آنها می‌توانند با تکیه بر افزایش قیمت‌های رخ داده، برای سرمایه‌گذاری‌های جدید اقدام کنند، توسعه محصول و در نهایت بهبود بهره‌وری داشته باشند. این عقیده در حالی از سوی این مدیر وجود دارد که بسیاری از مشتریان صنعت خودرو، با گذشت سال‌ها از فعالیت خودروسازان، انتظار رشد و بهره‌وری بیشتری از صنعت خودرو دارند. به این ترتیب با توجه به افزایش هرساله قیمت خودرو، رشد تورم و ثبات درآمد عموم مردم نسبت به نرخ تورم، مشتریان توقع دارند خودروسازان با بهبود بیش‌ازپیش بهره‌وری که می‌تواند به معنای تولید خودرو با هزینه‌های کمتر و سرعتی بالاتر باشد، خودروهایی ارزان‌تر را در تعدادی بیشتر به دست مشتریانی برسانند که تصور می‌کنند با افزایش قیمت‌های رخ داده شانسی برای خرید خودرو ندارند.