دکتر مهدی فتح‌اله *

با توجه به شرایط اقتصادی و تجاری در دنیای رقابتی امروز می‌توان گفت صنعت خودرو و قطعه‌سازی ایران برای بقای خود به قابلیت‌های رقابتی بالایی نیاز دارد و این قابلیت‌ها در پرتو سیاست‌هایی باید به وجود آیند که ما را به بازارهای جهانی مرتبط‌سازد. بدیهی است که این هدف هنگامی محقق می‌شود که خودروسازی و قطعه‌سازی ایران بتواند در اندازه مقیاس جهانی تولید یعنی حداقل یک میلیون دستگاه خودرو ظاهر شود. در دنیا سالانه بیش از یک هزار و ۵۰۰ میلیارد دلار تجارت در حوزه قطعه‌سازی وجود دارد که سهم ایران از این بازار حدود ۱۵ میلیارد دلار تخمین زده شده است. بازار منطقه آسیا و اقیانوسیه از لحاظ رشد بزرگ‌ترین بازار‌ها در این صنعت هستند و حدود ۱۰ در صد تقاضای قطعات را شامل می‌شوند.

گفته می‌شود ۸۰ در صد کیفیت خودرو به کیفیت قطعات تشکیل دهنده آن وابسته است و اینکه ایران جزو کشور‌های برتر دارای پتانسیل در زمینه صنعت قطعه‌سازی در سطح دنیا به شمار می‌رود. تیراژ میلیونی تولید اگرچه از نظر اقتصادی شرط لازم برای حضور در شبکه‌های جهانی است اما شرط کافی برای جهانی شدن، توسعه و بهبود کیفیت، متنوع‌سازی محصول و ایجاد مزیت‌های رقابتی پایدار توام با کاهش مستمر قیمت می‌باشد.

از جمله مهم‌ترین تحولات صنعت خودرو‌سازی و قطعه‌سازی در سال‌های اخیر می‌توان به ادغام‌های وسیع و اتحاد‌های استراتژیک عمیق در این صنعت اشاره کرد به نحوی که گفته شده ۶ خودروساز بزرگ جهانی (G۶) مالک برند،۸۰ درصد مونتاژ خودروهای سبک را در اختیار گرفته‎اند (شامل گروه‌های جنرال موتورز، دایملرکرایسلر، فورد،‌ تویوتا، فولکس‎واگن و رنو). با احتساب چهار خودروساز دیگر (هوندا، پژوسیتروئن، دوو و ب. ام. و)، این میزان به ۹۵ درصد افزایش می‎یابد که گروه G۱۰ را تشکیل می‎دهند.

با وجود ادغام خودروسازان و رشد ظرفیت، ضروری است صنعت خودرو‌سازی و قطعه‌سازی کشورمان نیز زمینه اتحاد استراتژیک با صنایع بزرگ دنیا را فراهم کند. چراکه با این روند ضمن فراهم شدن شرایط انتقال دانش و فناوری، بهبود کیفی در صنعت صورت گرفته و زمینه توسعه بازارهای صادراتی و پایداری کسب و کار صنعت خودرو کشور بیش از گذشته فراهم خواهد شد.

ظرفیت‌های بالقوه مناسب و جایگاه فعلی ایران در صنعت خودرو‌سازی جهانی (رده ۱۳ جهانی) و نیز مزیت‌های مناسب صنعت قطعه‌سازی کشور می‌تواند پتانسیل‌های مناسبی را برای اتحاد‌های راهبردی فراهم‌سازد ضمن اینکه باید توجه داشت که این وضعیت در صنعت قطعه‌سازی نیز به چشم می‌خورد، ظهور ابر تامین‎کنندگان از طریق ادغام و تصاحب قطعه‎سازان بزرگ منجر به کاهش چشمگیر تامین‎کنندگان رده اول صنایع خودرو‌سازی به تعداد محدودی ابر تامین‎کننده و نیز کاهش هزاران تامین‎کننده رده دوم به چندصد تامین‌کننده شده است. بنابراین ضروری است که ساماندهی‌های لازم در صنعت قطعه‌سازی کشور نیز در زمان مناسب و با تدابیری منطقی برای پشتیبانی از این رویداد‌های جهانی صورت گیرد. شعار امروز دنیا این است که «یا شبکه یا هیچ چیز!» Networking or Not Working بنابراین دیگر، فعالیت‌های منفرد، نمی‌توانند متضمن توسعه اقتصادی در صنایع مختلف از جمله صنعت قطعه‌سازی باشند. انگیزه اصلی در شبکه‌سازی صنعت خودرو و قطعه‌سازی این است که به هم‌افزایی برسیم و این کار هم مستلزم مبادله نیروی انسانی، دانش و‌ تکنولوژی است.

توجه به تغییر نقش‌ها در عصر کنونی و ضرورت ساماندهی و باز مهندسی وظایف در زنجیره ارزش‌آفرینی خودروسازی و قطعه‌سازی، از قطعه‌سازان رده سوم تا شرکت خودروساز، در هر یک از فرآیندهای این زنجیره باید مورد تاکید قرار گیرد. به عنوان مثال امروزه خودروساز از طراحی خودرو تا ارتباط با مشتری را هدایت می‌کند. تامین‌کنندگان رده اول سیستم‌ها را تامین و بر زنجیره تامین مدیریت می‌کنند. ‌سازندگان رده دوم، خدمات نوآوری و فناوری ماژول‌ها را تامین می‌کنند و رده سومی‌ها مواد اولیه را فراهم کرده و فرآیند تولید قطعه را انجام می‌دهند. بنابراین شرط موفقیت این است که تمام دست‌اندرکاران این زنجیره نقش خود را به درستی ایفا نمایند تا در جریان زنجیره اختلالی ایجاد نگردد.

در این راستا می‌توان گفت که رقابت توام با تعامل و همکاری،‌ شرط لازم و کافی در توسعه صنعت قطعه‌سازی است. کشورمان برای موفقیت در بازارهای داخلی و خارجی احتیاج به ایجاد رقابت و همکاری دارد که هر دو آن هم‌‌اکنون در ساختار صنعت قطعه‌سازی کشور موجود است. در دنیا اصطلاحا می‌گویند، رقابت برای همکاری و همکاری برای رقابت. هر یک بدون دیگری ناکارآمد است. بنابراین تمرکز راهبرد‌های توسعه صنعت خودرو و متعاقب آن قطعه‌سازی باید مبتنی بر اصل توسعه رقابت توام با تعامل و همکاری باشد.

دیدگاه منبع یابی جهانی و جهانی‌سازی زنجیره تامین در صنعت خودرو و قطعه‌سازی از یک طرف و تقویت رابطه با تامین‌کنندگان کلیدی و راهبردی در راستای کسب مزیت رقابتی از محورهای اصلی و راهبردی تامین خودروسازان جهانی است. از نگاه زنجیره تامین، آینده صنعت خودرو و قطعه‌سازی ایران نیز در توسعه و تقویت دیدگاه فوق و جهت‌گیری استراتژیک به آن سمت می‌باشد. بنابراین تغییر و تحولات اخیر در سطح صنعت و تجارت کشور حرکت در این جهت را تسهیل و اهمیت این موضوع را بیش از پیش کرده است.

در این میان ترکیه به عنوان کشور همسایه، با توجه به موقعیت استراتژیک آن و روند رشد توسعه صنعت قطعه‌سازی در این کشور، در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های قطعه‌سازی و زنجیره تامین خودروسازان جهانی می‌باشد. از این رو این کشور یکی از بهترین گزینه‌ها برای ایجاد پایگاه خارجی زنجیره تامین صنعت خودرو ایران در منطقه اروپا و CIS بوده و می‌تواند به عنوان دروازه ورود و اتصال زنجیره تامین صنعت خودرو ایران به صنعت خودروی جهانی باشد.

در این راستا لازم است متولیان صنعت خودرو‌سازی کشور اعم از بخش حاکمیتی و نیز واحد‌های مختلف کسب و کار زمینه توسعه ارتباط با خودرو‌سازان بزرگ و جهانی‌سازی تولید و تجارت در این صنعت را فراهم آورند و با برقراری ارتباط موثر با شبکه‌های تامین جهانی در این صنعت راه ورود صنعت خودرو و قطعه‌سازی ایران را به بازار‌های بین‌المللی هموار نمایند.

همچنین برای توسعه صنعت قطعه‌سازی کشور به خصوص در سال‌جاری که با محوریت «تولید ملی حمایت از کار و سرمایه» مطرح شده است نیاز به «اقدامات توان‌افزا» داریم، دانشی‌کردن فعالیت‌ها و برنامه‌ها، ارتقای مستمر کیفیت و نهادینه کردن نهضت کاهش قیمت تمام شده در این صنعت الزامی است. الگو‌های توسعه مبتنی بر منابع در دنیای کنونی منسوخ شده و جای خود را به توسعه مبتنی بر دانش، خلاقیت نوآوری و فناوری داده بنابراین تدوین برنامه توسعه برای صنعت خودرو و قطعه‌سازی بدون توجه به این موضوع اهمیت ندارد.

به دنبال مواردی که به آن اشاره شد، از جمله الزامات و راهبرد‌های پیشنهادی جهت توسعه و توانمند‌سازی صنعت قطعه‌سازی کشور می‌توان به بهره‌گیری از روش‌های نوین تولید و نیز رویکردهای استاندارد‌سازی، مشترک‌سازی برای رسیدن به تولید با مقیاس اقتصادی توام با ایجاد تنوع در محصولات در تامین‌کنندگان و تولیدکنندگان اشاره کرد.

همچنین کاهش زمان و هزینه‌های طراحی و تولید محصولات و زمینه‌سازی افزایش رقابت‌پذیری در صنعت، لزوم رشد مقیاس برای قطعه‌سازان کشور و جهت‌گیری برای توسعه ظرفیت‌های کاری،‌ تجدید سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه دانش و فناوری جهت بومی‌سازی صنعت قطعه‌سازی کشور نقش بسزایی دارد.

از دیگر الزامات توسعه صنعت قطعه‌سازی کشور می‌توان به جبران کمبود‌ها و کاستی‌ها با حمایت از تولید داخلی ، کار و سرمایه ایرانی،‌ تمرکز بر توسعه و ارتقای کیفیت محصولات و قطعات تولیدی و اجتناب از کپی‌برداری و توزیع و فروش اقلام بی‌کیفیت اشاره کرد.

در این راستا با زمینه‌سازی برای اتصال به شبکه‌های تامین، تولید و توزیع جهانی، توجه به توسعه دانش فنی و فناوری تولید قطعات الکترونیک در کشور با توجه به ماهیت خودرو‌های نسل آینده و توسعه و تقویت شبکه یکپارچه صنایع خودروسازی و برنامه‌ریزی برای تبدیل شدن به پایگاه ارزان و با کیفیت تولید خودرو با تمرکز بر صنعت قطعه‌سازی در کشور می‌توان این صنعت را توانمند ساخت.

از سوی دیگر به کارگیری استراتژی بازار در مقابل بازار (بازار داخلی در مقابل سهمی از بازار خارجی)، تلاش برای افزایش صادرات و حضور در بازارهای جهانی خودرو و قطعات مربوطه ، ساماندهی فروشگاه‌های خرده فروشی قطعات و لوازم یدکی در بازار و تشکیل و توسعه شهرک‌های تخصصی قطعه‌سازی با دیگر کشور‌ها می‌توان صنعت قطعه‌سازی کشور را رونق بخشید.

در خاتمه انتظار می‌رود صنعت خودرو و نیز صنعت قطعه‌سازی کشور با اتحاد و هم افزایی و با برنامه‌ریزی اصولی و همفکری همه ذی‌نفعان به صنعتی پویا و مدرن تبدیل شود تا سال آینده شاهد تحقق بیشتر علایم و نشانه‌های موفقیت در این صنعت باشیم.

*رییس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی