اقتصاد غیررسمی و زیرزمینی در سال‌های اخیر و به ویژه در شهرهای بزرگ رشد زیادی داشته است. شاید یکی از دلایل این رشد، افزایش شکاف درآمدی میان اقشار مختلف جامعه و نیز گسترش مهاجرت‌ به شهرهای بزرگ باشد. مهدی ایجی در وبلاگ گروهی «کلک سینا» درباره ویژگی‌های اقتصاد غیررسمی و تقسیم‌بندی‌های مختلف آن نوشته است. اقتصاد غیررسمی در سال‌های اخیر نه تنها در ایران بلکه در سطح بین‌المللی نیز ذهن کارشناسان را به خود مشغول کرده است.

ابتدا لازم است بر این نکته تاکید کنم که به دلیل نو بودن موضوع، امکان خدشه‌ به برخی از نکاتی که عنوان می‌کنم وجود دارد، ولی در جای خود مبحث جالب و قابل تاملی است.

حتما همه ما در خیابان‌ و کوچه و بازار، کسانی را که بدون مجوز دولتی دستفروشی می‌کنند، دیده‌ایم و احتمالا از آنها خرید نیز کرده‌ایم. به نظر شما چه تفاوتی میان این شخص و یک مغازه‌دار وجود دارد؟ مشخص است. کسی که مغازه دارد، هم حق بیمه پرداخت می‌کند و هم مالیات می‌دهد، ولی یک دستفروش تنها می‌فروشد و هیچ یک از هزینه‌های یادشده (غیر از ریسک ماموران شهرداری که موضوع بحث ما نیست) را ندارد. طبعا هم دستفروش و هم مغازه‌دار، هر دو خدمت می‌دهند و ارزش افزوده ایجاد می‌کنند، ولی خدمت ارائه شده توسط دستفروش در حساب‌های ملی ثبت و ضبط نمی‌شود.

این مساله در مورد مسافرکش‌ها هم تا حدی مصداق دارد. کسانی که بدون مجوز دولتی اقدام به حمل‌و‌نقل بار یا مسافر می‌کنند، در واقع خدمت ارائه می‌کنند ولی این ارائه خدمت در جایی ثبت نمی‌شود.

مثال دیگر حمل‌و‌نقل کالای قاچاق در کشور است. کسانی که کالایی را به طور قاچاقی وارد کشور می‌کنند در واقع در حال ارائه کالا و خدمت به بخشی از جامعه هستند ولی به دلیل غیرقانونی بودن فعالیتشان، فعالیت این گروه در جایی ثبت نمی‌شود.

در ادبیات علم اقتصاد چند مفهوم داریم که بررسی آنها در این مورد بی‌مناسبت نیست.

۱ - اقتصاد غیررسمی (informal economy) معمولا اقتصاد غیررسمی به فعالیت بخشی از عاملان اقتصادی گفته می‌شود که ارزش افزوده فعالیت‌شان در هیچ حسابی وارد نمی‌شود. به عنوان مثال فعالیت قاچاق (به عنوان یک فعالیت غیرقانونی) و خدمات واکسی‌ها یا مسافرکش‌ها (به عنوان یک فعالیت نه لزوما غیرقانونی) جزو این دسته حساب می‌شود.

۲ - بخش غیررسمی (informal sector) در واقع زیرمجموعه‌ای از اقتصاد غیررسمی و کوچک‌تر از آن است. مانند فعالیت کسانی که در خیابان واکس می‌زنند.

۳ - اقتصاد موازی (parallel economy) اقتصاد گزارش نشده، اقتصاد غیرقابل مشاهده و اقتصاد سایه‌ای که جزو مفاهیمی هستند که تقریبا مترادف با اقتصاد غیررسمی هستند و در ادبیات حوزه کاربرد دارند.

همچنین کتابی با عنوان اقتصاد غیررسمی در سال‌های اخیر ترجمه شده که حاوی نکات جالبی است. توماس (نویسنده کتاب) اقتصاد غیررسمی را به چند دسته تقسیم کرده است:

۱ - بخش غیررسمی.

۲ - بخش خانوار: شامل خدمات زنان خانه‌دار و امثال آن.

۳ - بخش غیرمنظم: شامل مواردی که ماهیتا قانونی هستند ولی افراد برای حداکثر کردن منافع خود فعالیت را به صورت غیرقانونی انجام می‌دهند. مثلا ورود بنزین به کشور از مرزهای در نظر گرفته شده قانونی است اما ممکن است که کسانی به صورت غیرقانونی از نقاطی دیگر وارد کشور کنند. فعالیت این افراد در بخش غیرمنظم تعریف شده است.

۴ - بخش غیرقانونی: مانند قاچاق مواد مخدر.

از سوی دیگر نظام حساب‌های ملی سال ۱۹۹۳، اقتصاد غیررسمی را به دو دسته تقسیم کرده است:

۱ - تولید غیرقانونی: در مورد تولیداتی که در برخی کشورها ماهیتا غیرقانونی هستند مانند تولید مشروبات الکلی در ایران.

۲ - تولید پنهان: شامل مواردی که در آن فعالیت ماهیتا قانونی است ولی تولید به دلایلی مانند فرار از مالیات و پرداخت بیمه به صورت غیرقانونی انجام می‌شود.

ممکن است کسانی سوال کنند که بخش و یا اقتصاد غیررسمی چگونه قابل محاسبه است؟ واقعیت آن است که در سطح بین‌المللی و در ایران تلاش‌هایی در این مورد انجام شده که البته هنوز در سطح مقدماتی هستند. اما چرا اقتصاد غیررسمی در جامعه گسترش می‌یابد؟ معمولا در پاسخ به این سوال عواملی مانند ناامنی‌های شغلی، تورم‌های بالا که باعث کاهش سرمایه‌گذاری می‌شود، مالیات بالا، نبود حمایت‌های دولتی در کشورهای در حال توسعه از بخش‌خصوصی و امثال آن همگی از عواملی برشمرده می‌شوند که باعث گسترش اقتصاد و بخش غیررسمی در جامعه می‌شوند.

kelkesina.blogfa.com