سطح دوجانبه

در فضای قطع روابط دیپلماتیک ایران و بحرین و فقدان سفارتخانه و نمایندگی در تهران و منامه، سفر رسمی عراقچی به بحرین را باید ابتکار قابل‌توجهی به شمار آورد. سفری که با ملاقات پادشاه بحرین همراه شد و به ذکر یک خاطره خوش از سوی حمد بن عیسی آل خلیفه در سفر سال‌های گذشته به تهران ختم شد. پادشاه بحرین در طول چند ماه گذشته در دیدار با مقامات ارشد روسیه و چین از تمایل به از سرگیری روابط دیپلماتیک با ایران خبر داده بود. همین نگاه باعث شد تا ابتدا اگرچه یخ روابط پیش از سفر عراقچی با حضور وزیر خارجه بحرین در تهران در دو مقطع مراسم تشییع و تحلیف در ماه‌های خرداد و تیر ۱۴۰۳ شکسته شد، اما آنچه سفر سید عباس عراقچی را متمایز می‌کند این موضوع است که این اولین سفر یک وزیر خارجه ایران به پادشاهی بحرین در طول ۱۷سال گذشته به شمار می‌رود.

آخرین حضور یک مقام رسمی و سطح بالای ایرانی در بحرین به سفر منوچهر متکی وزیر خارجه دولت محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۶ باز می‌گردد. چرا که از این سال به بعد روابط ایران و بحرین متاثر از برخی اظهارنظرها از جمله سخنان علی اکبر ناطق نوری درباره اینکه بحرین زمانی استان چهاردهم ایران بوده، وارد فضای تنش شد که تلاقی آن با خیزش‌های جهان عرب در سال ۱۳۹۰، روابط دوجانبه را دستخوش تلاطم کرد.در شرایط کنونی حضور عراقچی می‌تواند نقشه راه توافق شده در سفر عبداللطیف بن راشد الزیانی به تهران درخصوص روابط دوجانبه را یک گام به جلو پیش ببرد. با این حال در سطح دوجانبه همچنان برخی اختلافات وجود دارد که عراقچی هم در جمع‌بندی پایان سفر به بحرین به آن اشاره کرد.

وزیر خارجه در پاسخ به سوالی در مورد زمان احیای روابط ایران و بحرین گفت: درخصوص احیای روابط دو کشور مسائلی بین دو کشور وجود دارد که باید در یک روند تدریجی و با صبر و حوصله به آن پرداخت و تا رسیدن به آن نقطه هنوز فاصله داریم. با این حال حسن نیت در هر دو طرف وجود دارد که بتوانیم مشکلاتی را که وجود دارد، به شیوه خوبی حل و فصل کنیم. اگرچه عراقچی اشاره‌ای به این اختلافات نکرد، اما در یک نگاه کلی این اختلافات به ادعای حمایت ایران از شیعیان بحرین و روابط پرچالش دولت آل خلیفه با گروه‌ها و شخصیت‌های شیعی از یک طرف و همچنین مساله حضور ایالات متحده در بحرین و قرار داشتن این کشور به عنوان مهم‌ترین پایگاه دریایی ایالات متحده در خاورمیانه باز می‌گردد. جزئیات مرتبط با جدول زمانی بازگشایی سفارتخانه‌ها، ساختمان و تبادل سفیر نیز از جمله موضوعات دیگری است که می‌تواند زمان بر باشد، آن‌گونه که ایران و عربستان ۶ ماه پس از احیای روابط دیپلماتیک به تبادل سفیر پرداختند.

سطح شورای همکاری

سطح دوم، متداخل و تاثیرگذار بر روابط دوجانبه ایران و بحرین، سطح زیرمنطقه‌ای یا شورای همکاری خلیج فارس است. اگرچه روابط دوجانبه ایران با هر ۶عضو بلوک شورای همکاری متمایز از کلیت شوراست، اما به دلیل تاکید و اصرار اعضای جی.سی.سی به رویکردهای کلان شورای همکاری خلیج‌فارس به‌ویژه در ارتباط با نوع مواجهه با جمهوری اسلامی ایران که یکی از اصلی‌ترین دلایل تشکیل شورای همکاری به عنوان سازه‌ای ابتدائا امنیتی و سپس سیاسی-اقتصادی بوده است، نظر شورا درخصوص قطع ارتباط یا برقراری روابط دیپلماتیک عنصر مهمی در سیاست خارجی بازیگران این مجموعه است.

بیانیه‌های صادره از نشست وزرای خارجه و نشست سران این بلوک منطقه‌ای نقش مهمی در تنظیم سیاست خارجی دولت‌های عضو دارد؛ به‌ویژه که در این سطح ما شاهد اجماع علیه ایران در مسائلی چون جزایر، میدان آرش، پرونده هسته‌ای و برنامه موشکی هستیم.این مساله به‌ویژه درخصوص بحرین که عموما به عنوان میدان آزمایش سیاست‌های دولت عربستان سعودی خوانده می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار است. از این زاویه عربستان اگرچه نقش برادر بزرگ‌تر شورا را بازی می‌کند و همواره سعی داشته نقش هژمونیک خود را بر جی.سی.سی تحمیل کند، این نقش اما در ارتباط با بحرین ساختاری‌تر و ملموس‌تر بوده است. فراتر از بحرین درخصوص مصر و اردن نیز چراغ سبز عربستان یا در یک سطح پایین تر عدم‌مخالفت ریاض، مولفه مهمی در اشتیاق این بازیگران برای تقویت و احیای روابط با ایران به شمار می‌رود. موضوعی که بارها از سوی خود مقامات دولت‌های مذکور تصریح شده است.

آخرین نمونه آن اظهارات سامح شکری، وزیر خارجه سابق مصر بود که درخصوص روابط تهران و قاهره گفت پیشرفت در روابط ایران و عربستان نقش مهمی در گشایش روابط ایران و مصر دارد. آنچه بحرین را به این سمت سوق داد، دقیقا روزهای پس از احیای روابط ایران و عربستان در ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ بود که اولین تماس‌ها را بین تهران و منامه برقرار کرد. اظهارات اخیر دستیار دبیرکل شورای همکاری در امور سیاسی و مذاکراتی نشان می‌دهد که در مقطع کنونی شورای همکاری و در راس آن عربستان‌سعودی نسبت به احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و امیرنشین بحرین راغب هستند. عبدالعزیر بن حمد العویشقی ۱۳ مهر یک روز پس از نشست تاریخی وزرای خارجه ایران و شورای همکاری در مقاله‌ای در روزنامه انگلیسی زبان عرب نیوز نوشت: اکنون نوبت احیای روابط دیپلماتیک ایران و بحرین است.

سطح منطقه‌ای

سومین سطح تاثیرگذار بر روابط ایران و بحرین، سطح منطقه‌ای است که سرریز تحولات آن بر محیط پیرامونی و داخلی ایران و بحرین نقش مهمی در مسیر روابط ایفا می‌کند. مهم‌ترین تجربه منطقه‌ای که روابط دوجانبه و روابط در سطح بلوک شورای همکاری را متاثر کرد، بهار عربی بود که تقریبا بسیاری از متغیرهای اثرگذار در این دو سطح را بی‌اثر کرد. در شرایط کنونی افزایش سطح تنش‌های منطقه‌ای اگر پتانسیل تبدیل شدن به یک مناقشه بزرگ را داشته باشد، مجددا می‌تواند روابط ایران و شورای همکاری را دستخوش تکانه‌های جدی سازد. با این حال ایران و بحرین در تلاش هستند تا از مدل روابط ایران و عربستان برای مدیریت مناقشات منطقه‌ای و کنترل سرریزهای آن بر حفظ روابط دوجانبه استفاده کنند.

به این معنی که اگر نمی‌توان رقابت منطقه‌ای و چالش‌های آن را حل و فصل کرد، اما می‌توان روابط دوجانبه نسبتا باثبات را حفظ و آن را تقویت کرد. آنچه در این سطح حائز اهمیت است و به دیدگاه و ارزیابی دو طرف شکل داده است، تجربه بیش از یک دهه تنش در روابط به دلیل اثرپذیری از متغیرهای سطح منطقه‌ای بوده که نباید مجددا در روابط دوجانبه منعکس شود.رسیدن ایران و بحرین و دیگر بازیگران عرب خلیج‌فارس به این ادراک می‌تواند صفحه جدیدی از روابط همسایگی را بین طرفین رقم بزند.