انتظار واقع‌بینانه از روابط تجاری ایران و عربستان چیست؟
فرصت های اقتصادی عربستان
آغاز رسمی روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی پس از هفت سال قطع روابط یکجانبه از طرف ریاض که روز پنج‌شنبه ۱۷ فروردین با بیانیه مشترک وزرای خارجه دو کشور به میزبانی چین منتشر شد، راه را برای گسترش همکاری‌ها در حوزه تجارت باز می‌کند. بازگشایی سفارتخانه‌ها و سرکنسولگری‌ها، تبادل هیات‌های تجاری بخش‌خصوصی، اعطای روادید و آغاز پروازها می‌تواند به تدریج زمینه را برای داد و ستد و گسترش حجم مبادلات تجاری فراهم کند. تا پیش از قطع روابط، حجم تجارت بین دو کشور در محدوده ۲۵۰ میلیون دلار قرار داشته که با توجه به ظرفیت‌های اقتصادی دو کشور رقم ناچیزی است. هدف‌گذاری تجارت ۲ تا ۳ میلیارد دلاری به‌ویژه با توجه به رشد تولید ناخالص داخلی عربستان، انتظار واقع بینانه‌ای است که می‌تواند با بازگشت روابط به حالت عادی محقق شود. با وجود این چند پرسش حائز اهمیت است. اینکه اقتصادهای غیرهمپوشان و ناتکمیل نفتی دو کشور می‌تواند تجارت را بین دو کشور به ارمغان بیاورد؟ پروژه توسعه اقتصادی عربستان برای‌گذار به عصر پسانفت حامل چه فرصت‌هایی برای اقتصاد ایران است؟ و حضور ایران در بازار عربستان چه پیش‌نیازهایی را طلب می‌کند؟
نقشه راه تجارت
در بیانیه مشترک ایران و عربستان که ۱۹ اسفند به امضای روسای امنیتی و ۱۷ فروردین به امضای وزرای خارجه دو کشور رسید، به دو موافقت‌نامه امنیتی و عمومی ارجاع داده شده که می‌تواند نقشه راه روابط را مشخص کند. موافقت‌نامه عمومی که ۶ خرداد ۱۳۷۷ بین دو کشور به امضا رسید مشتمل بر همکاری در زمینه اقتصاد، تجارت، سرمایه‌گذاری، فناوری، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان است. این زمینه‌ها می‌تواند علاوه بر تبادلات بازرگانی میان تجار دو کشور، فضا را برای ارتباطات هیات‌های علمی، دانشگاهی، گردشگری و مردم نهاد نیز فراهم کند و صرفا به مساله حج محدود نشود. اگرچه دیپلماسی زیارت و ورود سالانه ۳ میلیون گردشگر حوزه خلیج فارس به شهرهای مذهبی ایران از جمله مشهد و قم پیش از قطع روابط در سال ۱۳۹۴، زمینه قابل‌توجهی است که می‌تواند مجددا در دستور کار قرار بگیرد و منجر به ارز‌آوری در این حوزه شود. در بیانیه مشترک ایران و عربستان همچنین افزوده شده که دو طرف با عنایت به برخورداری از منابع طبیعی و توانمندی‌‌‌های اقتصادی و فرصتهای فراوان که برای تحقق منافع مشترک دو ملت برادر وجود دارند، دیدارهای مشورتی و گفت‌وگو را پیرامون راه‌‌‌های همکاری برای تحقق هرچه بیشتر چشم‌اندازهای مثبت در روابط افزایش می‌دهند.
اقتصادهای نفتی ناهمپوشان؟
با وجود تاکیدی که در این بیانیه بر روابط اقتصادی و همکاری‌ها در این حوزه شده، اما اقتصادهای نفتی ناهمپوشان همچنان مانع بزرگی در این خصوص است. بر مبنای یک طبقه‌بندی کلاسیک و نوعی اجماع نظر بین کارشناسان روابط بین‌الملل، اقتصادهای ایران و عربستان هر دو نفتی است و غیر از تجارت محدود برخی کالاهای متقابل، ظرفیت دیگری برای دو طرف فراهم نمی‌کند. عمده مثال‌هایی که در این خصوص زده می‌شود، هم تکمیلی اقتصاد ایران و ترکیه، ایران و عراق یا اقتصادهای ایران و عربستان با چین است که واردکننده عمده انرژی و متعلقات آن و کالا و خدمات هستند و از این رو زمینه برای افزایش رقم تجارت به وجود آمده است.
تجارت ۸۰ میلیارد دلاری چین و عربستان، تجارت ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلاری ایران با چین، عراق و ترکیه در برخی دوره‌های زمانی گویای این وضعیت است. در این میان حجم بسیار محدود تجارت ایران و عربستان شاخص دیگری برای تایید این دیدگاه است.از زمان قطع روابط عربستان سعودی با جمهوری اسلامی در دی ماه ۱۳۹۴ آمار تجارت بین دو کشور تا بازه زمانی فروردین ۱۴۰۰ که گفت‌وگوها میان دو کشور به میزبانی بغداد آغاز شد، نزدیک به صفر و حتی منفی بوده است. اما از زمان آغاز مذاکرات دوجانبه تا امضای توافق در اسفند ۱۴۰۱، حجم تجارت ارزشی حدودا ۱۵ میلیون دلاری را به ثبت رسانده است.
تا پیش از قطع روابط دیپلماتیک، اما روابط تجاری حال و روز بسیار بهتری داشت و در بهترین دوره زمانی یعنی سال ۱۳۸۹ حجم تجارت میان دو کشور به رقم نزدیک به ۸۰۰ میلیون دلار رسید که با توجه به حجم تولید ناخالص داخلی ایران و عربستان در آن مقطع رقم قابل‌توجهی به شمار می‌رفت. با این حال به استثنای این سال، در سایر سال‌های مورد نظر، حجم روابط به طور میانگین رقم ۲۵۰ میلیون دلار بوده که وزن صادرات ایران چربش بیشتری داشته است.
کاتد مس، زعفران، پسته، انگور، فرش و کفپوش، محصولات آهنی و فولادی، سیب، شیرآلات بهداشتی، ماهی قزل‌‌‌آلا، دوغ، شیر، خامه و پنیر، سبزیجات منجمد، عسل و چرخ دوزندگی عمده‌‌‌ترین محصولات صادراتی ایران به عربستان پیش از قطع روابط بوده است. متقابلا گرید نساجی پلی‌‌‌پروپیلن، چلیک ظروف آلومینیومی، درپوش و سرپوش بستهبندی، ورقه‌‌‌های الیاف سلولزی، پلی اتیلن گرید فیلم، پیگمان‌ها و فرآورده‌‌‌ها بر اساس دی اکسید تیتان، نوشابه‌‌‌های غیرالکلی، ماشین‌های نورد برای ساخت لوله، چسب، پارچه‌‌‌های تار و پودباف، پاکت و قوطی چندلایه به هم فشرده برای بستهبندی مواد غذایی و قلع نیز اصلی‌‌‌ترین محصولات وارداتی ایران از عربستان در طول سال‌های پیش از قطع روابط بوده است.
اگرچه ایران و همچنین عربستان در تلاش بوده‌اند تا با تنوع بخشی به اقتصاد خود و کاهش دادن سهم نفت به سمت تولیدات صنعتی و همچنین کالا و خدمات حرکت کنند، اما همچنان فاصله زیادی با تبدیل شدن به اقتصادهای غیرنفتی دارند. هرچند ایران توانسته برای برخی محصولات غیرنفتی خود مانند فولاد، سیمان، سرامیک، خودرو و... بازارهایی را در عراق، آسیای مرکزی، قفقاز، آفریقا و آمریکای لاتین بیابد اما مساله رقابت با قدرت‌های صنعتی به‌ویژه در حوزه‌ای مانند خودرو که بخش عمده‌ای از واردات عربستان را از آمریکا، ژاپن، آلمان و تا حدی کره‌جنوبی و چین تشکیل می‌دهد، حرفی برای گفتن ندارد. بنابراین مساله کیفیت و سطح ذائقه بالای شهروندان عرب خلیج‌فارس به خصوص در عربستان مانعی برای صادرات کالاها و خدمات ایران به این کشور خواهد بود.
فرصتهای پروژه توسعه اقتصادی عربستان
عربستان سعودی از سال ۲۰۱۶ و با رونمایی از سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ در یک مسیر بلند‌‌‌پروازانه قرار گرفته است. تلاش عربستان برای تنوع‌‌‌بخشی به اقتصاد و درآمدهایش به دلیل نوسانات بازار نفت در یک دهه اخیر بوده است. هدف از این پروژه اقتصادی با محوریت محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان بازنگری ساختار اقتصادی است که با تغییر نحوه درآمدزایی پادشاهی، درصدد است تا وابستگی بالا به نفت و اعتیاد به آن را کاهش داده و به سمت متنوع‌سازی درآمدهای دولت حرکت کند. این طرح که سال ۲۰۱۷ رسما اجرا شد تاکنون توانسته به تحول قابل‌توجهی در دو عرصه اقتصادی و به‌ویژه اجتماعی عربستان منجر شود. عرصه اجتماعی عربستان که برای دهه‌ها تحت سلطه نهاد وهابیت قرار داشت، با دستورات پادشاه، زنان از بند حصارها خارج و موفق به حضور در طیف وسیعی از فستیوال‌های فرهنگی و جشنواره‌ها به شکل کنسرت موسیقی، حضور در سینماها و... شوند. تلقی تصمیم‌گیرندگان عربستان این است که موفقیت اصلاحات اقتصادی نیازمند به رسمیت شناختن تنوع و آزادی‌های اجتماعی است.
مکمل این اصلاحات اجتماعی رونمایی از پروژه‌های اقتصادی قابل‌توجه همچون ابرشهر نئوم، توسعه زیرساخت‌های دریای سرخ، بازگشایی شهر تاریخی العلا، شهر هوشمند لاین، مکعب و... بوده است. در واقع هدف بن‌سلمان از این پروژه اقتصادی همسو کردن عربستان با تحولات جدید در حوزه فناوری‌های برتر و هوش مصنوعی است. تشکیل صندوق سرمایه‌گذاری عمومی برای پشتیبانی از این طرح‌های اقتصادی و هدف‌گذاری جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی باعث شده تا اقتصاد عربستان به شدت فضای مساعدی برای جذب سرمایه و تکنولوژی باشد.از این زاویه است که بخش خصوصی ایران و حتی بخش دولتی که تکنولوژی و سرمایه را در اختیار دارد، می‌توانند با عادی شدن روابط و به مرور تقویت همکاری‌های دوجانبه بین تهران و ریاض، نسبت به ورود به بازار عربستان اقدام کنند.
آمار تجارت یک دهه گذشته بین ایران و عربستان، گویای این واقعیت است که محصولات معدنی و فلزاتی ایران، بازار محصولات غذایی و خدمات پزشکی آن ظرفیت بالایی برای ورود شرکت‌های ایرانی به بازار عربستان را دارد، بنابراین با توجه به ظرفیت‌های اقتصاد عربستان تحقق این مسائل امر در دسترسی به شمار می‌رود. از یک منظر رشد تولید ناخالص داخلی اقتصاد عربستان و از سوی دیگر پروژه‌های اقتصادی که محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی تدارک دیده، فضای بکری را فراهم کرده که در صورت رعایت استانداردهای آن می‌تواند فرصت مناسبی برای بخش خصوصی ایران باشد.
محدودیت‌ها و پیش‌نیازهای ورود به بازار عربستان
به رغم فرصت‌هایی که به ظاهر از سوی بازار عربستان برای ایران وجود دارد، اما این مساله با محدودیت‌ها و پیش‌نیازهایی مواجه است. مساله مهم و کلیدی تحریم‌های بین‌المللی به‌خصوص تحریم‌های مالی و بانکی است که باعث می‌شود تا تجارت بین ایران و عربستان همچنان محدود بماند. این مساله به‌ویژه با توجه به وابستگی اقتصاد عربستان به ایالات‌متحده و رعایت استانداردهای نهادهای مالی و نظارتی بین‌المللی همچون اوفک و اف‌ای‌تی‌اف کار تجارت را بسیار سخت می‌کند. اگرچه اقتصاد عربستان به سمت متنوع‌سازی شرکای بین‌المللی در حال حرکت است، اما همچنان سهم ارزهای رقیب دلار در بازار این کشور بسیار محدود است. مساله دوم این واقعیت است که عمده این پروژه‌ها به تکنولوژی نوین و برتر و همچنین سرمایه‌های کلان نیازمند‌ند که به نظر نمی‌رسد حداقل در کوتاه‌مدت از سوی ایران فراهم باشد.
مساله سوم و مهم دیگر کیفیت محصولات و رقابتی است که به‌ویژه از سوی شرکت‌های ترکیه‌ای وجود دارد، که باعث می‌شود تا به‌دست‌آوردن سهمی از بازار عربستان بسیار سخت باشد. تجربه محاصره قطر در ۲۰۱۷ نشان داد که ایران به سرعت بازی را به شرکت‌های رقیب واگذار کرده و محصولات غذایی آن توان متقاعد‌سازی سطح ذائقه بالای شهروندان حوزه خلیج‌فارس را حداقل در کوتاه‌مدت نداشته باشد. مساله چهارم خیز خود عربستان برای پوشش ضعف‌هایش در حوزه واردات به‌ویژه واردات مواد غذایی و لبنی است. شرکت کشاورزی و صنایع غذایی المراعی در طول سال‌های اخیر توانسته علاوه بر پوشش بخشی از بازار عربستان در بازارهای هدف ایران همچون عراق حضور فعالی داشته باشد. مساله تجارت ایران و عربستان با محدودیت‌های دیگری چون فقدان عنصر اعتماد، ابهام و تازگی از سوی تجار و بازرگانان مواجه است که نیازمند سال‌ها کار دوجانبه و به وجود آمدن عنصر شناخت میان دو طرف است.
به عنوان مثال ایرانی‌ها از حداقل دو دهه گذشته حضور فعالی در اقتصاد امارات و عراق داشته و توانسته‌اند امروزه سهمی از بازار این کشور را به دست بیاورند. مساله مهم دیگر نبود اتاق بازگانی مشترک بین ایران و عربستان است که در طول سال‌های پیش از قطع روابط در عمل برنامه‌ای برای تاسیس آن صورت نگرفت. اهمیت تشکیل این اتاق‌ها در متمرکز کردن تجار و بازرگانان و صادرکنندگان علاقه‌مند به حوزه تجارت با کشور مذکور حول یک سیاست واحد است که هماهنگی‌های لازم را برای حضور سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند و می‌تواند مرجعی برای اطلاعات و شناسایی اقتصاد آن کشور فراهم کند. مساله مهم دیگر که باید در دستور کار قرار بگیرد تشکیل کمیسیون مشترک همکاری‌ها بین دو کشور است که می‌تواند با برگزاری نشست‌های منظم دوره‌ای، چراغ راهنمای بخش‌خصوصی باشد. تشکیل این کمیسیون مشترک بین ایران و عمان، ایران و قطر، ایران و ترکیه و... باعث شده تا حجم تجارت در طول این سال‌ها و به‌رغم تنش‌های منطقه‌ای و مساله تحریم‌ها حفظ شود و نقش نگهدارنده روابط را در شرایط بحرانی ایفا کند.
