چرا مادورو نام تهران را از قلم انداخت؟
پالس از کاراکاس به واشنگتن
در همین خصوص مادورو گفته است که با همتایان برزیلی، کلمبیایی و آرژانتینی خود برای تشکیل یک بلوک بین‌المللی منطقهای با نقش‌‌‌آفرینی چین و روسیه صحبت کرده است. به گفته رئیسجمهور ونزوئلا، زمان آن فرارسیده تا «برای پیشبرد طرح ایجاد یک بلوک قدرتمند متشکل از قوای سیاسی و اقتصادی، تلاش‌‌‌ها و اقدامات در آمریکای لاتین و کارائیب متحد و همسو شود؛ بلوکی که با جهان تعامل دارد.»
نیکلاس مادورو در ادامه گفت که این بلوک «قطب‌‌‌های جدید قدرت» را تشکیل داده و با روسیه و چین به عنوان رهبران آنچه مادورو «برادران بزرگ‌تر» ونزوئلا توصیف کرد، اتحاد و ائتلاف تشکیل خواهد داد. مادورو اضافه کرد: چنین ائتلافی، همان چیزی است که برادر بزرگ‌تر ما یعنی شی جین‌‌‌پینگ (رئیسجمهور چین)، آن را جامعه سرنوشت مشترک خوانده و درباره آن صحبت کرده یا همان جهان چندقطبی و چندمحوری است که برادر بزرگ ما یعنی ولادیمیر پوتین درباره آن حرف زده است.
وی تاکید کرد: برای آنکه این جهان ظهور کند، ایجاد یک بلوک متحد و پیشرفته در آمریکای لاتین و کارائیب الزامی است. پوتین همواره «جهان تک‌‌‌قطبی» تحت سلطه آمریکا را مورد انتقاد قرار داده و در ماه سپتامبر ۲۰۲۲ نیز مدعی شد که تلاش‌‌‌ها برای دستیابی به این ساختار «شکلی کاملا کریه به خود گرفته است». در این بین، پکن نیز اعلام کرده که چین و روسیه «در کنار هم در حال توسعه جهان چندقطبی بوده و هژمونی تک‌‌‌قطبی را به رسمیت نمی‌‌‌شناسند».
آمریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، انتخابات ونزوئلا را باطل عنوان کرد و آن را «غیرقانونی» خواند؛ انتخاباتی که در نهایت به انتخاب مجدد مادورو انجامید. واشنگتن با هدف عزل او، سیاست «فشار حداکثری» را علیه کاراکاس اعمال کرد که شامل تحریم نفتی نیز می‌‌‌شد.
آمریکا همچنین از خوآن گایدو، رهبر اپوزیسیون ونزوئلا اعلام حمایت کرد و در سال ۲۰۱۹ نیز او را به عنوان «رئیسجمهور موقت» به رسمیت شناخت. در پی این اقدام، دولت مادورو روابط دیپلماتیک خود را با واشنگتن قطع کرد. رئیسجمهور ونزوئلا به مجمع ملی ونزوئلا پیشنهاد داد که محوری سیاسی با حضور روسیه و چین در آمریکای لاتین تشکیل شود.
فراز و فرود یک رابطه
تاکید نیکولاس مادورو بر حضور روسیه و چین در آمریکای لاتین، شکل‌گیری یک دوره جدید در سطح جهانی و ظهور ائتلاف سیاسی بر مبنای یک خط جدید برای قدرت از جمله مولفه‌هایی است که همواره مورد تاکید و تایید جمهوری اسلامی ایران برای همکاری در یک عصر چندقطبی بوده است که در آن خبری از سلطه و یکجانبه‌گرایی ایالات متحده نیست.
این نگاه که از سال‌ها پیش مورد تاکید بخش قابل‌توجهی از سیاسیون ایران به‌ویژه اصولگرایان بوده و تهران و کاراکاس را از اوایل دهه ۸۰ شمسی به یکدیگر نزدیک کرده و ایران و ونزوئلا را به شریک سیاسی و اقتصادی تبدیل کرده است، باعث نشده تا اسمی از ایران در شکل‌گیری این اتحاد سیاسی برده شود. در واقع مادورو که خواهان تشکیل یک ائتلاف جدید بین‌المللی است، نامی از ایران نیاورده است.
روابط ایران و ونزوئلا پیشینه تاریخی بیش از یکصد ساله دارد؛ اما در دهه ۱۹۶۰ با همکاری در زمینه نفت توسعه یافت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، ونزوئلا از اولین کشورهایی بود که دولت جدید ایران را به رسمیت شناخت؛ تا دو دهه بعد، همکاریهای دو کشور عمدتا در زمینه صنعت نفت بود.
روابط ایران و ونزوئلا در دو دهه گذشته به میزان قابل‌توجهی توسعه یافته است. هوگو چاوز رئیسجمهور فقید ونزوئلا روابط تهران-کاراکاس را بالاخص در زمینه‌‌‌های تولید انرژی و همکاریهای اقتصادی و صنعتی توسعه داده بود. اولین سفر او در سال ۲۰۰۱ بود که اظهار کرد به ایران آمده است تا مسیر صلح، عدالت، ثبات و پیشرفت را برای قرن ۲۱ آماده کند. سید‌محمد خاتمی رئیسجمهور اسبق ایران نیز سه بار به ونزوئلا سفر کرد.
اما توسعه روابط در زمان ریاست جمهوری محمود احمدینژاد اتفاق افتاد که رویکرد مشابهی با چاوز در سطح جهانی و علیه نظم آمریکایی داشت. چاوز و احمدینژاد، هر دو خود را مخالف امپریالیسم آمریکا نشان می‌‌‌دادند. تاسیس کارخانه تراکتور‌سازی در کاراکاس و ایجاد پرواز مستقیم تهران-کاراکاس از طریق دمشق از جمله دستاوردهای این دوره بود.
با این حال در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی و متاثر از امضای برجام و توسعه روابط با اروپا، روابط ایران و ونزوئلا تا حدی فروکش کرد. با این حال روحانی اوایل مهر ۱۳۹۵ در قالب یک تور منطقهای به آمریکای لاتین، به ونزوئلا سفر کرد و متعاقبا دو ماه بعد نیز مادورو وارد تهران شد. فروش بنزین به ونزوئلا و پهلوگیری کشتی‌های ایران در بنادر ونزوئلا در اوج تنش ایران و آمریکا و تحریم‌های گسترده و همزمان ایالات متحده علیه تهران و کاراکاس یکی از نقاط برجسته روابط ایران و ونزوئلا در طول دو دهه گذشته بوده است.
این خط از خرداد ۱۴۰۰ و روی کار آمدن دولت سیزدهم با نگاه به شرق و توسعه روابط با آفریقا و آمریکای لاتین تداوم پیدا کرد و سفر ۲۱ خرداد ۱۴۰۱ نیکلاس مادورو به تهران و دیدار با سید‌ابراهیم رئیسی این خط را پررنگ ساخت. رئیسجمهور ونزوئلا در جریان این سفر گفت که در دیدار با رئیسی برنامه‌‌‌ها و راهبردهای ۲۰ سال آینده در قالب نقشه همکاری دو کشور را مورد بحث و بررسی قرار داده است.
برگزاری رزمایش بزرگ با حضور ایران، چین و روسیه به میزبانی ونزوئلا نیز آخرین نمونه این همکاری‌ها بوده است. اگرچه در یک‌سال گذشته و متاثر از بهبود نسبی فضا در روابط ونزوئلا و آمریکا، برخی هشدارها از سوی ایران نسبت به این سیاست کاراکاس مطرح شده است. مساله‌ای که اگر تبدیل به یک عرصه همکاری در روابط ونزوئلا با ایالات متحده شود، طبیعتا اثرات خود را در روابط با جمهوری اسلامی بر جای خواهد گذاشت.
مساله‌ای که پیش‌تر نیز منجر به برخی انتقادات از روابط ایران و ونزوئلا شده بود مبنی بر چند مولفه که مسافت بین دو کشور طولانی است و این ارزش افزوده اقتصادی چندانی عاید کشور نمی‌کند، اقتصادهای دو کشور همپوشانی و تکمیل‌گری ندارد، چرا که هر دو تولیدکننده نفت هستند و اینکه مشخص نیست این روند از سمت کاراکاس به شکل راهبردی مورد نظر باشد. در شرایط کنونی که مساله اتحاد سیاسی ونزوئلا با چین و روسیه مطرح شده و نامی از ایران برده نشده است، مجددا فضا را برای انتقاد از سیاست نزدیکی به ونزوئلا مطرح کرده است.
روابط تاکتیکی یا استراتژیک؟
انتظار اولیه این بود که رئیسجمهور ونزوئلا در بحث از اتحاد سیاسی با چین و روسیه، حداقل در سطح اعلانی نامی از ایران می‌برد و بر روابط تهران و کاراکاس تاکید می‌کرد. با این حال تحلیلگران معتقدند ادراک مادورو این است که چین و روسیه قدرت بزرگ در سطح جهانی هستند و می‌توانند در پایدار نگه داشتن نظام سیاسی مادورو نقش مهمی ایفا کنند. تهران شاید بتواند به لحاظ تاکتیکی موثر باشد، اما نمی‌تواند در سطح راهبردی ارزش افزوده داشته باشد.
در همین ارتباط «هادی اعلمی‌فریمان» کارشناس مسائل آمریکای لاتین در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: از ابتدا جهت‌گیری هوگو چاوز رئیسجمهور سابق ونزوئلا این بود که بعد از ماجرای اعتصاب شرکت ملی نفت، آمریکایی‌ها را دور بزند و چینی‌ها را جایگزین کند. بر همین اساس نیکلاس مادورو این استراتژی را پیش گرفت.
چین شریک اول ونزوئلاست و سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در آمریکای لاتین صورت داده است. روسیه نیز تا قبل از بحران اوکراین سرمایه‌گذاری‌های بسیار وسیع‌تری از جمهوری اسلامی ایران در ونزوئلا انجام داده است. بنابراین خیلی طبیعی است که مادورو از این دو بازیگر به عنوان شرکای جهانی نام ببرد. این پژوهشگر ارشد مسائل ونزوئلا افزود: ایران درگیر مشکلات اقتصادی است و وضعیتی شبیه وضعیت ونزوئلا دارد. تحریم‌های اقتصادی، تحریم‌های جدید و مسائلی چون اف‌ای‌تی‌اف باعث شده تا نگاه کاراکاس این باشد که جمهوری اسلامی نمی‌تواند مشکلات اقتصادی ونزوئلا را حل و فصل کند.
اعلمی‌فریمان در ادامه با اشاره به سیاست نزدیکی ونزوئلا به شرکت‌های آمریکایی گفت: عامل دیگری که در این میان مهم است، ایجاد انگیزه و مشوق برای آمریکا از سوی کاراکاس است. مقامات ونزوئلا به دنبال جلب نظر شرکت نفتی شورون هستند که بتواند در تاسیسات و زیرساخت‌های انرژی ونزوئلا ورود کند. بنابراین در سطح سیاسی موضوع رقابت مطرح است و کاراکاس به دنبال ارسال پیام به آمریکایی‌هاست که اگر به شکل سرمایه‌گذاری ورود نکنند، ونزوئلا به سمت شرکت‌های تجاری چین و روسیه حرکت خواهد کرد.
هادی اعلمی‌فریمان با اشاره به موضوعات داخلی ونزوئلا به عنوان مولفه تاثیرگذار دیگر اظهار کرد: جهت‌گیری مادورو در بحث انتخابات آتی به احتمال زیاد این است که سوسیالیست‌ها رای بیاورند تا بتوانند به بازسازی روابط بپردازند، به‌ویژه جلب نظر طیف محروم اقتصادی ونزوئلا که پایگاه رای آنها برای مادورو مهم است. همچنین از مسیر توافق و مذاکره با اپوزیسیون با بحث نظارت ناظران بین‌المللی در انتخابات، کار با ایالات متحده و شرکت‌های نفتی را دنبال کند.
