روابط تهران و پایتخت‌های اروپایی به قبل از برجام باز می‌گردد؟
بازگشت به عقب ایران و اروپا
همسویی دو قطعنامه
شورای حقوق بشر روز پنجشنبه قطعنامه ضدایرانی درباره آنچه «وضعیت حقوق بشر در ایران» خوانده شده را با ۲۵ رای موافق، ۶ رای مخالف و ۱۵ رای ممتنع به تصویب رساند. آرژانتین، بنین، جمهوری چک، فنلاند، فرانسه، گابن، گامبیا، آلمان، هندوراس، ژاپن، لیبی، لیتوانی، لوکزامبورگ، جزایر مارشال، مکزیک، مونته‌نگرو، نپال، هلند، پاراگوئه، لهستان، جمهوری کره، سومالی، اوکراین، انگلیس و آمریکا به قطعنامه ضدایرانی رای مثبت دادند. کشورهای بولیوی، برزیل، کامرون، ساحل عاج، هند، اندونزی، قزاقستان، مالاوی، مالزی، موریتانی، نامبیا، قطر، سنگال، سودان، امارات متحده عربی و ازبکستان رای ممتنع به این قطعنامه دادند و ارمنستان، چین، کوبا، اریتره، پاکستان و ونزوئلا مخالفت خود را با این قطعنامه ابراز کردند. یادآوری می‌شود، عضویت روسیه در تاریخ۱۸فروردین ۱۴۰۱(هفتم آوریل ۲۰۲۲) با رای مجمع عمومی سازمان ملل متحد به حالت تعلیق درآمد، لذا در این رای‌گیری شرکت نداشت. صدور این قطعنامه با واکنش شدید جمهوری اسلامی مواجه شد و وزارت امور خارجه در بیانیه‌ای این اقدام ضدایرانی گروه معدودی از کشورهای غربی در تحمیل قطعنامه به شورای حقوق بشر را قویا محکوم کرد.
در این بیانیه آمده است: مایه تاسف بسیار است که شورای حقوق بشر برای تامین منافع کوتاه‌مدت تعداد معدودی از کشورها یک‌بار دیگر مورد سوء‌استفاده قرار گرفته است. همراستا با صدور این قطعنامه که با محوریت آلمان و وزیرخارجه این کشور کلید خورد، پنجشنبه ۲۶ آبان‌ماه نیز شورای حکام قطعنامه پیشنهادی سه کشور اروپایی و آمریکا را به تصویب رساند. این قطعنامه با ۲۶ رأی موافق، ۲رأی مخالف و ۵ رأی ممتنع به تصویب رسید.
در واکنش به این اقدام، ایران در نامه‌ای به آژانس از اقدام متقابل خود در برابر قطعنامه آژانس در دو مجتمع فردو و نطنز با غنی‌سازی ۶۰درصدی، نصب آبشارهای جدید و در مدار قرار دادن سانتریفیوژهای IR۶ رونمایی کرد. اقداماتی که با واکنش تروئیکای اروپایی مواجه شد و اول آذرماه در بیانیه‌ای از فراروی ایران از محدودیت‌های برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) ابراز نگرانی کردند. لورا روزن، خبرنگار آمریکایی، در خبرنامه دیپلماتیک خود نوشت اقدامات تهران فراتر از انتظارات غربی‌ها بوده است.
گذشته بازمی‌گردد؟
از این زاویه و با توجه به ورود ایران و غرب به فاز تنش بر سر برجام و بحران اوکراین، پرسش مهمی که مطرح می‌شود این است که آیا روابط تهران و غرب با توجه به صدور این دو قطعنامه وارد فاز تنش خواهد شد؟ با فرض متشنج شدن روابط، آیا اروپایی‌ها که تاکنون مساله اعتراضات در ایران و احیای برجام را از یکدیگر تفکیک کرده بودند، از توافق صرف‌نظر خواهند کرد و مجددا در صف همراهی با ایالات متحده و فعال کردن تحریم‌ها و قطعنامه‌ها قرار می‌گیرند؟
با وجود حمایت اروپایی‌ها از بسته‌های تحریمی حقوق بشر علیه مقامات و نهادهای ایرانی، اما رویکرد اروپایی‌ها تفکیک‌سازی اعتراضات از برجام بوده است به طوری که جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد این دو مساله از یکدیگر جداست و اروپا همچنان به دنبال احیای برجام توسط بسته مذاکراتی‌ای است که بورل مرداد‌ماه روی میز گفت‌وگوها قرار داد. این ادبیات که مساله هسته‌ای را از ناآرامی‌ها و تحریم‌های متعاقب آن جدا می‌بینیم، از همان ابتدا با تردیدهایی مواجه بود که اتحادیه چطور می‌تواند برجام را از مسائل داخلی ایران جدا کند که بارها با واکنش تند تهران مواجه شده است و در عمل منجر به بروز وضعیتی شده که ایران و طرف‌های غربی در آن قرار گرفته‌اند. یعنی کمرنگ شدن امیدهای احیای برجام و کاهش مطلوبیت‌های توافق.
با وجود اینکه می‌توان همچنان گفت این تحریم‌ها در راستای اهرم‌سازی برای توافق و بازگرداندن ایران به میز گفت‌وگوها و امضای توافق باشد، اما روند تفکیک‌سازی الزاما نمی‌تواند آن‌گونه که مدنظر اروپایی‌ها باشد پیش برود. ورود به چنین فضایی متقابلا با واکنش‌های ایران و از آن مهم‌تر فعال کردن اهرم‌های فشار متقابل همراه خواهد بود که می‌تواند منجر به بروز تنش‌های گسترده‌تر شود. به‌ویژه که در شرایط کنونی متغیر جنگ اوکراین و تقابل روسیه و غرب نیز به فاکتور بسیار مهمی تبدیل شده که وزن و نقش مهمی در ورود طرفین به فضای تصاعد بحران دارد. در این میان گسترده‌تر شدن روند همکاری‌های چندجانبه ایران و روسیه باعث شده برخلاف مقطع صدور قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت در برهه ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱ که با همراهی چین و روسیه صورت گرفت، این بار روس‌ها با احتیاط بیشتری و با ملاحظه روابط به‌ویژه همکاری‌های نظامی با تهران در مسیر همراهی با غرب با فرض شکست برجام و قرار گرفتن در مسیر بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت، قرار گیرند.
دوگانه امنیت و حقوق بشر
در همین زمینه، علیرضا ثمودی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اروپا، درباره رویکرد اتحادیه پس از صدور قطعنامه شورای حقوق بشر علیه ایران به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: رفتار کنونی اروپا پیش‌تر هم در قضایای سال ۱۳۸۸ نمایان شده بود، مبنی بر اینکه آیا کشورهای اروپایی باید به سمت قطع روابط با ایران حرکت کنند یا خیر. در واقع دوگانه امنیت و حقوق بشر همواره به رویکرد اروپا در قبال ایران شکل داده است که در موضوعات سلمان رشدی و ماجرای میکونوس نمایانگر شد. ثمودی افزود: با‌این‌حال اروپا در دو ماه اخیر پارا فراتر گذاشته و آن رفتار متعادل خود را تا حدی تشدید کرده است. تشدید این وضعیت بیشتر منوط به تصویری است که از ایران ظرف روزهای آینده مخابره می‌شود.
به این معنی که از دید اروپایی‌ها ایران تا چه حد به سمت اصلاحات حرکت خواهد کرد که این موضوع می‌تواند بر روند احیا یا عدم‌احیای برجام ظرف هفته‌های آینده تاثیرگذار باشد. این پژوهشگر مسائل اروپا در ادامه با بیان اینکه قطعنامه شورای حقوق بشر جنبه اعتباری دارد و الزام‌آور نیست و قدرت اجرایی ندارد و نمی‌تواند باعث اختلال در روابط شود، اظهار کرد: با این وجود به دلیل نیازهای امنیتی اروپا، به‌ویژه با توجه به جنگ اوکراین، برجام همچنان عنصر مهمی در معماری امنیتی اروپا و داشتن سیاست خارجی مشترک با تهران بوده است. از این رو تصمیم سیاسی ایران در بازگشت به میز مذاکره برای احیای برجام هم متغیر مهمی در ارزیابی اروپایی‌ها ظرف روزهای آینده برای تنظیم رفتار در قبال برجام خواهد بود.
