«دنیای‌اقتصاد» پارادوکسهای برجامی را تحلیل کرد
سه نشانه پرابهام هستهای
نزدیک به دو ماه است که خبری از گفتوگوهای برجامی نیست؛ آخرین دور گفت‌وگوها بین ایران و طرف اروپایی ۱۷ مرداد در وین برگزار شد و پس از آن نیز جوزپ بورل، مسوول سیاست‌‌‌خارجی اتحادیه اروپا پیشنویس ۳۵ صفحه‌‌‌ای خود را با هدف رسیدن ایران و آمریکا به توافق به طرفین ارائه کرد.
پس از آن ایران یک هفته بعد و در آخرین ساعات مهلت داده شده برای پاسخ به این پیشنویس، جواب خود را به اتحادیه اروپا ارائه کرد. امیرعبداللهیان در ۲۴ مرداد در پاسخ به این پیشنویس گفت: «در مرحله شروع پایان توافق هستیم» پاسخی که دو سناریو را درون خود داشت؛ موافقت ضمنی (مشروط) با متن پیشنویس یا «نه» محتاطانه همراه با مذاکره بیشتر. آمریکا نیز در همان تاریخ ۲۴ مرداد به پیشنویس پاسخ مثبت داد و گفت آن را می‌‌‌پذیریم. بعدتر نیز دوباره ایران و آمریکا به پیشنهادهای یکدیگر پاسخ دادند که آخرین پاسخ ایران در اواسط شهریور با واکنش منفی بورل مواجه شد.
ظاهرا ایران شروطی را برای پذیرش این پیشنویس در رابطه با مساله پادمان و تضمین ارائه کرده است. بنابراین این پاسخهای تهران و واشنگتن نیز گره برجامی را باز نکرد و سرانجام جوزپ بورل روز دوشنبه ۱۴ شهریور ماه گفت: «شانس توافق کمتر شده و موضع‌‌‌گیری‌‌‌ها نزدیک‌‌‌تر نشده، بلکه فاصله گرفته‌‌‌اند؛ درحال حاضر نسبت به حصول توافق در مقایسه با ۲۸ساعت پیش اطمینان کمتری وجود دارد.» این اظهارات بورل همان‌طور که ذکر شد پس از آخرین پاسخ ایران در بامداد جمعه ۱۱ شهریور ماه به پیشنهادهای آمریکا بیان شد. پاسخی که واکنش طرفهای غربی را به دنبال داشت؛ آمریکا پاسخ ایران را غیرسازنده خواند و اروپا آن را منفی و غیرمنطقی معرفی کرد. با این حال ایران آمادگی خود را برای امضای توافق در هفته آینده درصورت پاسخ مثبت واشنگتن به ملاحظاتش اعلام کرده است. از آن زمان تا به امروز اتفاق خاصی در راستای ادامه مذاکرات برجامی روی نداده است و طبق آخرین تحلیل‌‌‌ها و اظهارنظرها به نظر می‌رسد که ادامه مذاکرات بعد از برگزاری انتخابات میان‌‌‌دوره‌‌‌ای کنگره آمریکا باشد.
در این بین آنچه که قابل تامل است نگاه متفاوت غرب یعنی اروپا و آمریکا و طرف ایرانی به فضای فعلی تلاش‌‌‌های دیپلماتیک برای احیای برجام است. درواقع مقامات ایرانی پس از بازگشت از سفر نیویورک با اظهار خوش‌بینی نسبت به تلاش‌‌‌های دیپلماتیک خود، پنجره فرصت برای رسیدن به یک توافق خوب را همچنان باز میبینند. این در حالی است که برخی از تحلیلگران و منابع غربی نزدیک به جریان مذاکرات نسبت به چنین دیدگاهی با تردید می‌‌‌نگرند. در این رابطه حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، روز سه‌‌‌شنبه هفته گذشته درباره آخرین وضعیت مذاکرات احیای برجام، گفت: «فکر می‌‌‌کنم اقداماتی که برای لغو تحریم‌ها از مسیر مذاکرات و تبادل پیام در حال انجام است، در مجموع در مسیر درست خودش قرار دارد.» بر اساس گزارش «ایسنا» به نقل از العالم، امیرعبداللهیان همچنین توضیح داد: «ما در آخرین تحولات تلاش کردیم تا از فرصت حضور همه طرف‌‌‌ها در نیویورک در جریان برگزاری هفتاد و هفتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل، استفاده کنیم.»
وزیر امور خارجه افزود: «احساس می‌‌‌کنیم طرف آمریکایی اکنون با درک بهتری در تبادل پیام‌‌‌ها حضور دارد.» او در ادامه به موضوع همکاری ایران و آژانس اشاره کرد و گفت: «همکاری‌‌‌های ما با آژانس وارد فاز جدیدی شده بود که در گفتوگوهای اخیر بین محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی و رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مباحث مطرح شد و فکر می‌‌‌کنم به درک و تفاهم مشترکی رسیدیم.» امیرعبداللهیان همچنین گفت فکر می‌‌‌کنم چنانچه طرف آمریکایی همین مسیری که در روزهای گذشته در رابطه با آن تبادل پیام شده است و یک درک نسبتا مشترکی در این موضوع ایجاد شده را به همین شکل واقع بینانه پیش ببرد، توافق بین ایران و سایر طرفهای دیگر در دسترس است.
این صحبت‌‌‌های وزیر خارجه ایران در حالی مطرح می‌شود که ارزیابی طرفهای غربی به‌خصوص طرف آمریکایی از روند دیپلماسی احیای برجام چندان مثبت نیست و آنها در بهترین حالت، ادامه گفت‌وگوها را بعد از انتخابات کنگره آمریکا میبینند. حتی پایگاه خبری هیل نزدیک به کنگره آمریکا با مطرح کردن برخی ادعاها علیه تهران، مدعی شده است: «آمریکا و تروئیکای اروپایی- لندن، پاریس و برلین- مسیر دیپلماسی را آزموده‌‌‌اند ولی تهران علاقه‌‌‌ای به حصول توافق ندارد.» به گزارش خبرگزاری فارس هیل بر همین اساس تصریح کرده است: «غرب اکنون باید از مذاکره به سمت فشار تغییر جهت دهد.»
لارنس نورمن، خبرنگار روزنامه وال‌استریت ژورنال نیز روز سه‌‌‌شنبه با اشاره به اظهارات روز دوشنبه حسین امیرعبداللهیان در حساب توییتر خود نوشت: «به طور خلاصه، عبداللهیان گفته: ۱) ما با آمریکا در مورد احیای برجام به «درک مشترک» رسیده‌‌‌ایم و «توافق در دسترس.» است ۲) ما یک «نقشه راه» داریم که با آژانس در مورد پادمان مشخص شده است. ۳) امیدواریم در مورد دارایی بلوکه شده در کره‌جنوبی «به زودی شاهد اتفاقات خوب» باشیم.» نورمن در ادامه مدعی شده است: «با این حال، آنچه من از منابعی در وین و سایر پایتخت‌‌‌ها می‌‌‌شنوم این است که هیچ توافقی در مورد هیچ یک از این ۳ جنبه وجود ندارد.» این اظهارات نورمن بیانگر تفاوت دیدگاه‌‌‌های تهران و واشنگتن در خصوص مسیر احیای برجام است.
تبادل زندانیان، چرا حالا؟!
در سوی دیگر اخیرا صحبت‌‌‌هایی در خصوص تبادل احتمالی زندانیان بین ایران و آمریکا مطرح شده است؛ یعنی واشنگتن به دنبال آزادی چند زندانی خود در ایران است؛ البته منهای باقر نمازی که به دلیل بیماری آزاد شد و ایران نیز در پی آن است که به ۷میلیارد دلار پول بلوکه شده خود دست پیدا کند. این در شرایطی است که پیش‌تر توافق شده بود در کنار بحث اجرای برجام در دوره ۶۰ روزه تایید مبادله زندانیان انجام و بخشی از پول ایران نیز آزاد شود. در این خصوص آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا درباره آزادی «باقر نمازی» در هفته گذشته در بیانیه‌‌‌ای گفت: «کار ما هنوز تمام نشده است و ما به آزادسازی تمام شهروندان آمریکایی متعهد هستیم.»
اکنون که زمزمه‌‌‌هایی مبنی بر تبادل زندانیان را می‌‌‌شنویم نشان‌دهنده آن است که مذاکرات درباره برجام با چالش‌هایی مواجه است چون در غیراین صورت برجام احیا می‌شد و پروسه تبادل زندانیان در دوره ۶۰ روزه تایید اتفاق می‌‌‌افتاد. همچنین اخیرا سایت خبری نورنیوز نزدیک به شورای عالی امنیت ملی در گزارشی به بحث تبادل زندانیان و آزادسازی پول‌‌‌های بلوکه شده ایران پرداخت. این سایت خبری نوشت: «مذاکرات مربوط به تبادل زندانیان و آزادسازی منابع ارزی ایران در کشورهای خارجی، ماه‌‌‌ها قبل انجام شده بود لیکن طرف آمریکایی پس از چند بار کارشکنی، اخیرا برای اجرای توافقات قبلی اعلام آمادگی کرد. »
در این گزارش که روز دوشنبه ۱۱ مهر ماه منتشر شد آمده است: «با تداوم گفت‌وگوهایی که با واسطه میان ایران و آمریکا انجام شد، بانک مرکزی یکی از کشورهای منطقه به عنوان بانک عامل برای واریز وجوه آزاد شده ایران در کره‌جنوبی مورد توافق قرار گرفت.» معنای ضمنی این گزارش نورنیوز نیز آن است که چون مذاکرات احیای برجام به بنبست خورده آمریکا و ایران مساله تبادل زندانیان را جلو انداخته‌‌‌اند. همچنین یک نکته ظریف در اینجا وجود دارد مبنی بر اینکه آیا آمریکا برای دسترسی ایران به پول‌‌‌هایش معافیت می‌دهد. زیرا ایران تحریم است و به پول‌‌‌ها دسترسی ندارد؛ مگر اینکه آمریکا معافیت دهد. درواقع چون الان در دوره تایید نیستیم و با توجه به اینکه هنوز توافقی انجام نشده مشخص نیست این ۷میلیارد دلار به چه شکل آزاد خواهد شد.
درواقع طرف ایرانی در چند هفته اخیر رویکرد و نشانه‌‌‌های مثبتی را در قبال برجام از خود بروز داده اما طرف آمریکایی این نگاه را ندارد. در این بین برخلاف موضع امیرعبداللهیان درخصوص در دسترس بودن توافق و رسیدن تهران و واشنگتن به یک درک مشترک، آمریکایی‌‌‌ها یا می‌‌‌گویند به بنبست خوردیم یا توافق نزدیک نیست. حتی میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین هفته گذشته در گفت‌‌‌وگویی تاکید کرد که انتظار می‌رود مذاکرات وین بر سر احیای برجام در ماه نوامبر (آبان-آذر) ازسرگرفته شود؛ یعنی بعد از برگزاری انتخابات میان‌‌‌دوره‌‌‌ای در آمریکا.
البته اتحادیه اروپا رویکرد محافظه‌کارانه‌‌‌تری دارد و جوزپ بورل نیز در تماس اخیرش با وزیر خارجه ایران از پیشرفت در گفت‌وگوها خبر داد. در عین حال الدار مامدوف، مشاور سیاسی سوسیال دموکرات‌‌‌ها در کمیته پارلمان اروپا روز پنج‌شنبه در توییتی با بیان اینکه «تلاش‌‌‌ها برای استفاده از اعتراضات ایران برای تعلیق مذاکرات برجامی در پارلمان اروپا به طرز چشمگیری ناکام ماند»، نوشت: «متمم تعلیق مذاکرات برجامی با ۴۶۹ رای مخالف و ۸۸ رای موافق شکست خورده است.» اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چرا نشانه‌‌‌های متناقض در پروسه برجام و تنش‌‌‌زدایی بین تهران و واشنگتن دیده می‌شود. چرا تهران نگاه خوش‌بینانه‌‌‌تری را در چند هفته اخیر دنبال می‌کند اما در واشنگتن نگاه غالب در قبال برجام این است که در بهترین حالت بعد از برگزاری انتخابات میان‌‌‌دوره‌‌‌ای کنگره گفت‌وگوها دنبال خواهد شد.
پالس مثبت به بازار
حسن بهشتی‌‌‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل در این باره به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «صحبت‌‌‌های اخیر وزیر خارجه درباره فضای مثبت مذاکرات حتما به این دلیل بود تا فضای منفی داخل برای بازار مثبت شود.» بهشتی‌‌‌پور توضیح داد: «شعار دولت آقای رئیسی این بود که بازار را به مذاکرات گره نمی‌‌‌زند اما به صورت طبیعی این واکنش بازار به مذاکرات است. بنابراین ایران اکنون این روش را در پیش گرفته تا بازار را تحت‌تاثیر قرار دهد.» به گفته این کارشناس، در سوی دیگر، آمریکا منتظر نتایج انتخابات میان‌‌‌دوره‌‌‌ای کنگره است و شاید اگر موقعیت دموکرات‌‌‌ها در مجلسین آمریکا تثبیت شود با دست بازتری در مذاکرات آماده شوند.
همچنین بهشتی‌‌‌پور با بیان اینکه امیرعبداللهیان گفته بود در نیویورک، آمریکا از تیم ایرانی خواسته بود مذاکرات دوجانبه‌‌‌ای انجام شود اما ایران نپذیرفت توضیح داد: «شاید هم مذاکرات محرمانه‌‌‌ای انجام شده باشد که البته در این خصوص خبری منتشر نشده است.» در بنبست مذاکرات احیای برجام همچنان سیگنال‌های امیدوارکننده بین ایران و طرفهای غربی در حال رد و بدل شدن است، بدون اینکه توانسته باشد گره کور مذاکرات ناشی از دو مساله تضمین و مسائل پادمانی ایران و آژانس را در عمل حل و فصل کند. این وضعیت باعث طرح این پرسش شده است که هدف دو طرف از تبادل این سیگنال‌ها چیست؟ آیا ترس از شکست مذاکرات و به تاخیر انداختن آن انگیزه اصلی دو طرف را شکل می‌دهد یا نبود جایگزین مناسب برای توافق برجام که پیامد آن افزایش بیشتر تنش آن‌هم در شرایط جنگ اوکراین و بحران انرژی است، باعث شده تا مقامات مذاکره‌کننده زمینه را برای احیای برجام همچنان زنده نگاه دارند.
اگرچه پاسخ به این دو پرسش دشوار و نشان‌دهنده یک نوع تناقض در روند مذاکرات به ویژه پس از ناامیدی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از رفت و برگشت پاسخهای ایران و آمریکا به بسته پیشنهادی اتحادیه اروپا است، اما می‌توان این نکته را در نظر داشت که ارزیابی طرفین مذاکره‌کننده از این منطق ناشی می‌شود که شرایطی که مذاکره‌کنندگان در آن قرار دارند به لحاظ کثرت متغیرها، همپوشانی و تاثیر و تاثری که بر یکدیگر دارند، همچنان این ظرفیت را برای احیای توافق برجام دارد و مضاف بر آن مانع از فروپاشی توافق به ویژه قرار گرفتن طرفین در یک مواجهه صریح و آشکار با پیامدهای ناگوار آن می‌شود. در این میان تهران نیز می‌تواند از محدودیت‌ها و محذورات غرب در اتخاذ یک رویکرد مشخص و قاطع برای پاسخ به ایران، به منظور مدیریت شرایط اقتصادی خود به ویژه انتظارات تورمی در داخل استفاده کند.
