وزارت خارجه تسهیل‌گر نیست؛راهبر است
الزامات دیپلماسی ریزگرد
این سفر با دستور رئیس‌جمهوری ایران و با هدف تبادل نظر و همفکری با مسوولان عراقی و سوری در راستای همکاری جمعی منطقهای برای مقابله با گرد وغبار و بررسی راهکارهای موثر و فوری به منظور کاهش اثرات این پدیده، انجام شده است. سید ابراهیم رئیسی ۲۸ اردیبهشت در جلسه هیات دولت، حل ریشه‌‌‌ای این موضوع را نیازمند همکاری با کشورهای منطقه و همسایه خواند و به سازمان محیطزیست ماموریت داد با همکاری وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه‌های ذی‌ربط، از طریق رایزنی با کشورهای همسایه مشکل آلایندگی هوا را حل کنند. رئیسی همچنین چهارشنبه ۱۱خرداد پیگیری معضل آلاینده‌‌‌ها و گرد و غبار را تا حصول نتیجه مطلوب ضروری دانست.
متعاقب این دستور و تاکید، وزیر امور خارجه ایران رایزنی‌‌‌های فشرده‌‌‌ای را با همتایان خود در کشورهای منطقه صورت داد. حسین امیرعبداللهیان در گفت‌‌‌وگوی تلفنی با همتای ترکیه‌ای خود در این زمینه گفت‌‌‌وگو کرد و وزیر خارجه ترکیه نیز آمادگی این کشور را برای مشارکت و همکاری فعال در این مشورت‌‌‌ها و همکاری اعلام کرده بود. حسین امیرعبداللهیان سه‌‌‌شنبه سوم خرداد ماه نیز با وزرای خارجه عراق، سوریه و کویت تلفنی به رایزنی پرداخت و مقرر شد نشست مشترک منطقهای تخصصی در این خصوص برگزار شود.
وزارت امور خارجه ایران همچنین اعلام کرد که با توجه به اینکه بخشی از همکاری منطقهای برای مقابله با ریزگردها به مشارکت و همکاری فعال دولت عربستان سعودی بازمی‌گردد، مقرر شد تا وزیر خارجه عراق این موضوع را با همتای سعودی خود مورد پیگیری قرار دهد تا این کشور نیز در این ابتکار منطقهای برای حل این معضل مشارکت و کمک کند.
دولت عربستان سعودی روز دوشنبه عادل الجبیر وزیرخارجه سابق خود را به عنوان فرستاده امور آب و هوا و تغییرات اقلیم منصوب کرد. انتخابی که می‌تواند زمینه‌ای برای مشارکت ریاض در مهار معضل ریزگردها باشد که هفته گذشته آسمان این کشور را تحت‌تاثیر قرار داد و شهروندان سعودی را روانه بیمارستان‌ها کرد. از این زاویه با توجه به ابعاد گسترده این پدیده که مرز نمی‌شناسد، ضرورت همکاری منطقهای برای مقابله با این پدیده اقلیمی که به شدت پتانسیل تهدیدهای سرزمینی را در دل خود دارد، دوچندان است.
گرچه پدیده ریزگردها در درجه اول به حوزه محیطزیست برمی‌‌‌گردد، ولی به دلیل اینکه منشأ اصلی این پدیده آن‌گونه که گفته می‌شود ریشه خارجی دارد، دستگاه دیپلماسی هم با آن درگیر است و رایزنی‌‌‌ها و اقدامات دیپلماتیک را برای حل این پدیده مشکل‌ساز می‌‌‌طلبد. با این حال برخی تحلیلگران معتقدند نقش وزارت امور خارجه ایران به مراتب پررنگ‌تر و تاثیرگذارتر از سایر وزارتخانه‌هاست و باید نقش تسهیل‌گری و همراهی کنونی تبدیل به نقش راهبری میان سایر دستگاه‌ها و وزارتخانههای مربوطه شود. به‌ویژه نقش کمیته دیپلماسی آب این وزارتخانه حائز اهمیت است.
موضوع آب و محیطزیست هر دو در دو اداره کل وزارت خارجه در معاونت حقوقی و بین‌المللی پیگیری می‌شود. در اداره حقوقی رسیدگی به رودخانه‌‌‌های مرزی و منابع آبی مشترک بین ایران و کشورهای دیگر پیگیری می‌شود. ایران با برخی کشورها در بحث رودخانه‌‌‌های مرزی توافقات دوجانبه دارد که توافقات ایران و افغانستان از این نمونه است. اما آنچه مساله مهار ریزگرد را دشوارتر می‌کند این است که بین ایران و ترکیه چنین موافقت‌نامه دوجانبه‌ای درباره رود ارس وجود ندارد. از همین رو لازم است با توجه به نقش اصلی ترکیه و سدسازی‌های این کشور بر سر شاخه‌های دجله و فرات که به زعم بسیاری از کشورها یکی از اصلی‌ترین عوامل تشدید بحران‌های محیط‌زیستی در عراق و تشکیل کانونهای گرد و غبار در این کشور است، هر چه سریع‌تر نسبت به انعقاد این توافق‌نامه با آنکارا همت گمارد.
در همین خصوص حسین امیرعبداللهیان در نشست علنی ۲۰ اردیبهشت درباره سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه گفت: برای ما در ایران قابل قبول نیست کشور ترکیه اقداماتی را در حوزه سدسازی انجام بدهد و نتیجه آن مشکلاتی برای مردم ایران و منطقه شود و همچنین در میزان ورود آب به کشور تاثیر منفی بگذارد. در رابطه با این موضوع، سه بار در دیدارهای حضوری نیویورک و تهران، از وزیر امور خارجه ترکیه خواستم تا به رسم همسایگی توجه جدی در سدسازی‌‌‌ها روی رودخانه ارس داشته باشند.
البته وزیر خارجه ایران افزود که کار مهمی در چند ماه قبل صورت گرفت و توانستیم برای اولین بار در طول تاریخ، با ترکیه در حوزه مباحث آبی نسبت به تشکیل کمیته مرزی مشترک توافق کنیم. اولین سفر را تیمی از کارشناسان وزارت خارجه و وزارت نیرو به ترکیه انجام دادند و قرار است به زودی نیز هیاتی از ترکیه به ایران سفر کند. مساله مهم دیگر که بحث معاهدات را ضروری می‌سازد، تبدیل معاهدات دوجانبه به معاهدات چندجانبه است که بتواند تعهد و ضمانت اجرای بیشتری برای تن دادن برخی بازیگران به‌ویژه ترکیه به همکاریهای چندجانبه ایجاد کند. پیش‌تر نیز وزیر خارجه ایران در نامه‌نگاری با همتایان خود در منطقه خواستار انعقاد یک کنوانسیون منطقهای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمان‌های تخصصی آن به‌ویژه برنامه محیطزیست ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی شد.
در همین ارتباط، سخنگوی وزارت خارجه ایران سوم خرداد در نشست خبری گفت: در صحنه بین‌المللی، وزارت امور خارجه از سال‌های گذشته، در مجمع عمومی سازمان ملل، برنامه محیطزیست ملل متحد (UNEP)، سازمان همکاری اسلامی و سایر نهادهای بین‌المللی اقدام به طرح، تدوین و تصویب قطعنامه‌‌‌‌هایی کرده که مشخصا بر مقابله با ریزگردها و ضرورت همکاریهای منطقهای به منظور مقابله با معضلات زیست محیطی، از جمله گرد و غبار، متمرکز هستند. بنابراین ادبیات بین‌المللی این موضوع با تلاش چند ساله وزارت امور خارجه در سازمان‌های بین‌المللی با اجماع شکل گرفته است.
از سوی دیگر، شکل‌گیری این کنوانسیون منطقهای مشکل تامین اعتبار را نیز حل خواهد کرد که نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در مهار پدیده ریزگردها خواهد داشت که نیازمند بودجه‌های سنگین است. در واقع لازم است ذیل کنوانسیون منطقهای یک صندوق ایجاد شود که کمک‌های بین‌المللی و منطقهای به آن واریز شده و هر چه سریع‌تر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان زایی هماهنگ‌تر و سریع‌تر انجام شود. در این چارچوب باید امیدوار بود که اجلاس ۲۴ تیر ماه وزرای خارجه و محیطزیست کشورهای منطقه در تهران، زمینه‌ای برای همکاریهای منطقهای درخصوص مهار بحران ریزگرد باشد و بتواند تضادها و تعارض منافع کشورهای دخیل در این بحران را حول یک الگوی بحران که زیست مردمان و آینده بقای بشر در این منطقه را تهدید می‌کند، مدیریت کند.
