سه هدف دوحه از تشکیل ائتلاف پنج‌جانبه

این منابع می‌گویند وزیر امورخارجه قطر در این سفر به مقامات عراقی پیشنهاد کرده است که ائتلافی پنج‌جانبه تشکیل شود تا این کشورها بتوانند منافع مشترک سیاسی و اقتصادی خود را بهتر پیگیری کنند. همچنین منابع عراقی اعلام کردند که این پیشنهاد قطری‌ها در راستای کمک به ایران برای مقابله با تحریم‌های آمریکا است، اما موافقت بغداد با این مساله بعید است.

همزمان با این تحولات روزنامه بحرینی اخبارالخلیج نیز مدعی شده که وزیرخارجه قطر به مسوولان عراقی پیشنهاد داده است که برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران از بانک‌های دوحه استفاده کنند. مقامات بانک مرکزی عراق در اوت اعلام کرده بودند اقتصاد این کشور ارتباط نزدیکی با ایران دارد به همین دلیل بغداد از واشنگتن درخواست خواهد کرد از برخی از تحریم‌هایش معافیت بگیرد. معافیت موقتی فعلی به‌شرطی داده شده است که عراق برای واردات از ایران، به دلار آمریکا پول پرداخت نکند. پیش از این دو مقام دولتی عراق که به‌دلیل محرمانه بودن موضوع، مایل نبودند نامشان فاش شود به بلومبرگ گفته بودند عراق همچنان گاز طبیعی و برق از ایران وارد می‌کند و یک حساب بانکی برای پرداخت پول واردات ایران به دینار ایجاد کرده است. در این گزارش با پرداختن به اهداف قطر از تشکیل ائتلاف پنج جانبه به این سوال پاسخ داده شده که قطر از طرح چنین پیشنهادی به‌دنبال تحقق چه برنامه‌هایی در آشوب و بحران‌های منطقه است. در این خصوص می‌توان به سه هدف اصلی اشاره کرد:

خنثی‌کردن فشارهای عربستان

شاید اصلی‌ترین دلیل قطر از تشکیل ائتلاف پنج‌گانه با حضور ایران، ترکیه، عراق و سوریه، خنثی‌کردن فشارهای عربستان در طول نزدیک به ۲ سال گذشته است. عربستان و هم‌پیمانانش (مصر، امارات و بحرین) از پنجم ژوئن ۲۰۱۷ به‌دلیل همسو نبودن دوحه با جریان عربی به رهبری ریاض روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع و علاوه بر اعمال تحریم، مرزهای زمینی، دریایی و هوایی‌شان را به روی این کشور بستند. این چهار کشور ۲۳ ژوئن ۲۰۱۷، فهرست ۱۳گانه‌ای از درخواست‌ها را به قطر تحویل دادند و اعلام کردند عادی شدن روابط با دوحه منوط به عملی شدن همه این خواسته‌هاست. مهم‌ترین شروطی که عربستان و هم‌پیمانانش برای قطر تعیین کرده‌اند شامل قطع روابط دیپلماتیک این کشور با ایران و حزب‌الله، تعطیلی کامل شبکه الجزیره و برچیدن پایگاه نظامی ترکیه در خاک قطر است، اگرچه دوحه این شروط را نپذیرفت.

از سوی دیگر با طرح ناتوی عربی و برجسته شدن نقش عربستان در این ائتلاف، مجددا قطر به‌دنبال آن است تا با شکل دهی به ائتلاف پنج گانه آن هم شامل بازیگرانی خارج از ناتوی عربی، در مقابل نقش عربستان موازنه ایجاد کند. پیش‌تر وزیرخارجه قطر گفته بود که نادیده گرفتن اختلافات میان اعضای ائتلافی عربی که آمریکا به‌دنبال تشکیل آن است، بر اعتبار این ائتلاف تاثیر می‌گذارد و اختلافات درباره مسائل امنیتی باید حل‌وفصل شوند. در واقع قطر با طرح این موضوع که احترام به حاکمیت کشورها باید بخشی از سیاست هر ائتلافی باشد، به‌دنبال آن است که در وهله اول فشارها و تمرکز محاصره‌کنندگان بر دوحه برداشته شود و دوم فضایی برای ایفای نقش و شکل‌دهی به ائتلاف‌سازی پیدا کند.

ناکامی شورای همکاری خلیج فارس

به جرات می‌توان گفت که شورای همکاری خلیج‌فارس در مقطع کنونی بیش از هر زمان دیگری در روند واگرایی قرار دارد. پیش‌تر تمیم بن‌حمد امیر قطر گفته بود که ادامه بحران در منطقه، ناکامی شورای همکاری خلیج‌فارس را در تحقق اهدافش ثابت کرده است. یکی از اصلی‌ترین دلایل این واگرایی در سیاست‌های هژمونی طلبانه عربستان قرار دارد. در واقع ریاض در طول دهه‌های گذشته و به‌خصوص در سال‌های اخیر به‌دنبال این بوده تا بازیگران شورای همکاری را آن هم با قوه اجبار در زیر چتر سیاسی و امنیتی خود قرار دهد. به‌جز بحرین و تا حدی امارات آن هم در مسائل سیاسی و نه اقتصادی، سایر بازیگران شورا همچون قطر، عمان و کویت عملا در تلاش بوده‌اند تا راه مستقلی در پیش بگیرند. تلاش‌های چند سال اخیر مقامات دوحه برای گفت‌وگو با ایران، انعقاد توافق‌نامه امنیتی با ترکیه و تمایل برای وارد کردن روسیه به خلیج‌فارس گویای این مساله است که قطر به‌دنبال بازسازی نقش خود در منطقه از رهگذر ائتلاف‌های در حال وقوع است. دوحه با عنایت به ضعف‌های عمان و کویت، عملا از شورای همکاری قطع امید کرده و به‌دنبال این است تا با دولت‌های قدرتمند منطقه همچون ایران و ترکیه وارد پیمان سیاسی و امنیتی شود، تا با دست پر در مقابل فشارهای عربستان ایستادگی کند.

امتیازگیری با کارت ایران

در کنار این دو مساله مهم که اشاره شد، دلیل سوم تمایل قطر به تشکیل ائتلاف پنج‌گانه استفاده از کارت ایران در منطقه است. در واقع یکی از شریان‌های تنفسی و حیاتی قطر در زمان محاصره توسط عربستان و برخی دول عربی، استفاده از ظرفیت‌های چندگانه ایران برای خروج از بحران بود. پیش‌‌تر «خالد بن محمد العطیه» وزیر دفاع قطر اعلام کرده بود که پس از تحریم چهار کشور عربی، ایران با گشودن حریم هوایی خود به‌روی پروازهای قطر نخستین راه تنفس را به دوحه باز کرد. از سوی دیگر استفاده از کارت ایران می‌تواند در مساله بازسازی سوریه نیز به کمک قطر بیاید. پیش‌تر مقامات سوری گفته بودند که اولویت با دوستان سوریه است و دشمنان ملت سوریه جایی در بازسازی ندارند. از آنجا که قطر یکی از بازیگران جبهه مخالف سوریه بود و کمک‌های مادی و تسلیحاتی گسترده‌ای به اپوزیسیون سوریه و گروه‌های معارض داشت، در مساله بازسازی می‌تواند از نقش ایران و پیوندهای نزدیک آن با دولت سوریه استفاده کند.

اما سومین مزیت ایران برای قطر در بحث ائتلاف پنج‌گانه به نقش و جایگاه ایران در ارتباط با آمریکا و عربستان سعودی برمی‌گردد. برخی از کارشناسان مسائل منطقه معتقدند که هدف قطر از تشکیل ائتلاف با بازیگرانی چون ایران بیش از آنکه ایجابی باشد، سلبی و نوعی تلنگر به آمریکا و عربستان است تا از سطح فشارها بر قطر کاسته و مجددا زمینه‌های برقراری روابط گرم را با دوحه فراهم آورند. این بازی با کارت ایران نوعی انتقال پیام و حتی نوعی بازی روانی در شرایط حساس کنونی است. از این منظر باید منتظر روزهای آتی بود تا اهداف قطر از تشکیل ائتلاف پنج‌ گانه در بوته آزمون جدی قرار بگیرد.