نقش قطر در میانجیگری بین تهران و واشنگتن برای احیای توافق هستهای چیست؟
بازیگر جدید احیای برجام
عضو پنهان مذاکرات برجام
عکس: خبرگزاری مهر
همزمان با سفر امیر قطر به واشنگتن و دیدار با جو بایدن رئیسجمهور ایالات متحده، وزیر خارجه قطر از تلاش این کشور برای میانجیگری میان ایران و آمریکا همزمان با ورود مذاکرات احیای برجام در وین به مرحله‌‌‌ای حساس خبر داد. این مقام قطری پنج‌شنبه هفته گذشته در سفری ناگهانی وارد تهران شد و با مقامات ارشد ایران دیدار و گفتوگو کرد.
در همین ارتباط، وزیر خارجه قطر روز دوشنبه به شبکه تلویزیونی الجزیره گفت، کشورش از کانال‌‌‌های باز موجود با واشنگتن و تهران استفاده میکند تا نظرات آنها را به یکدیگر نزدیک‌‌‌تر سازد. به گزارش رویترز، اظهارات محمد بن عبدالرحمن آل ثانی پس از ملاقات جو بایدن رئیسجمهور آمریکا و امیر قطر در دفتر کار بایدن (اتاق بیضی) در کاخ سفید در روز دوشنبه ۳۱ ژانویه(۱۲ بهمن) بیان شد. هدف از این ملاقات گفتوگو و تبادل نظر در مورد روابط دوجانبه و پرداختن به مسائل منطقهای بود.
وی به شبکه «الجزیره» گفت: گفتوگوی طرف قطری با ایرانیها و آمریکاییها برای انتقال پیام نیست، اما دوحه معتقد است که بازگشت به توافق هستهای، عامل ثبات منطقه است. محمد بن عبدالرحمن افزود: دوحه از ارائه نگرانی‌‌‌های همه طرفها به منظور گفتوگو درباره آن استقبال میکند و تهران تمایل خود را برای حسن همجواری نشان داده است. محمد بن عبدالرحمن در بخش دیگری از این گفتوگو خاطرنشان کرد که دوحه تلاش میکند تهران را به اتخاذ اقدامات مثبت در خصوص کشورهای منطقه تشویق کند.
آل ثانی پنج‌شنبه گذشته چند روز پیش از سفر امیر قطر به واشنگتن و درست زمانی که گفتوگوهای احیای برجام وارد مرحله‌‌‌ای حساس شد، از تهران دیدن کرده بود. این دیدار زمانی صورت گرفت که طرح امکان مذاکره مستقیم با آمریکا از سوی وزیرخارجه ایران مطرح و با استقبال طرف‌های برجامی مواجه شد. همچنین بحث تبادل زندانیان که از سوی راب مالی مذاکره‌کننده آمریکا در گفتوگوهای وین مطرح شد و از سوی سخنگوی وزارت خارجه ایران در نشست خبری به عنوان اقدامی انسانی مورد اشاره قرار گرفت، باعث طرح این گمانه‌زنی‌ها شد که قطر در حال ایفای نقش میانجی میان ایران و آمریکا همزمان با بروز پیشرفت در مذاکرات وین است و قرار است در سفر تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر به واشنگتن در دستور کار قرار گیرد.
در این چارچوب، کریس مورفی سناتور آمریکایی ضمن تقدیر از تلاشهای دوحه در راستای احیای برجام تاکید کرد: امیدواریم به کمک قطر بتوانیم تمام طرفها را به توافق هستهای بازگردانیم. مورفی در گفتوگو با شبکه قطری الجزیره تاکید کرد: از نقش قطر در تلاش برای بازگرداندن ایرانیها به میز مذاکرات بسیار تشکر می‌کنیم. این سناتور آمریکایی همچنین تاکید کرد: امیدواریم که یک گفتوگوی امنیتی منطقهای برگزار شود و قطر آماده است تا یک بازیگر اصلی در این گفتوگو باشد.
چرایی ایفای نقش میانجی توسط قطر
فارغ از این مساله که آیا قطر نقش میانجیگری مشخص و مورد تایید را از سوی ایران و آمریکا در مقطع کنونی دارد و حامل پیامی از طرفین برای به نتیجه رسیدن مذاکرات احیای برجام است یا خیر، باید گفت که نقش‌یابی قطر به عنوان یک بازیگر میانجی به تحولات یک دهه گذشته و افزایش نقش و قدرت سیاسی و اقتصادی در خاورمیانه برمی‌گردد.
در واقع قطر در طول سال‌های گذشته از یک سیاست خارجی فعال، متوازن و چابک برای ایفای نقش در میان بحران‌ها رونمایی کرده و در هر حوزه‌ای می‌توان جای پای آن را به خوبی مشاهده کرد. از تحولات دارفور سودان و حضور در شاخ آفریقا تا تحولات لیبی، ایفای نقش در محور اخوانی، همراهی با ترکیه، مذاکرات صلح افغانستان تا بحث انتقال گاز به اروپا.
محور دوم که نقش قطر را به عنوان یک قدرت در حال ظهور منطقهای مورد توجه آمریکا تحکیم میکند، ارتباط با بلوک‌های متعارض قدرت در خاورمیانه است. یعنی قطر همزمان با ترکیه، ایران، عربستان و اسرائیل دارای روابط و پیوند است و توانسته است با ظرافت، از منافع نهفته در این بلوک بندی‌ها در راستای افزایش نقش منطقهای خود استفاده کند.
محور سومی که نقش قطر را برای آمریکاییها جذاب کرده است، برعهده گرفتن نقش میانجی مذاکرات صلح افغانستان و گفتوگوهای آمریکا و طالبان درخصوص آینده افغانستان است. مذاکراتی که منجر به خروج آمریکا از افغانستان و برعهده گرفتن نقش‌های سیاسی و نظامی از سوی قطر در پساخروج شده است.
محور دیگری که منجر به افزایش نقش دوحه در راهبرد خاورمیانه‌ای آمریکا شده است، به حاشیه رفتن نقش عربستان در دولت بایدن است که کم و بیش در مورد امارات عربی متحده نیز صادق است. در واقع سیاست خارجی ماجراجویانه ریاض و ابوظبی در طول چند سال اخیر باعث شده تا هزینه‌هایی بر آمریکا تحمیل شود که اساسا مورد نظر کاخ سفید نبوده است. در واقع آمریکا مجبور شده تا هزینه‌های همراهی با عربستان و امارات را پرداخت کند. این در حالی بوده که منطق بازیگری قطر در طول این سال‌ها تبعیت از اصول عقلانی و متعارف بوده که در شرایط کنونی بسیار مورد نظر آمریکا قرار گرفته است.
محور سوم و قابل‌توجه دیگر میزبانی قطر از مهم‌ترین پایگاه آمریکا در منطقه یعنی پایگاه هوایی العدید است که مرکز فرماندهی نیروهای هوایی سنتکام در منطقه است و میزبان ۱۱هزار نیروی نظامی آمریکاست.
از همین زاویه است که بایدن رئیسجمهور آمریکا در نامه‌‌‌ای به کنگره گفته که قصد دارد قطر را به عنوان کشور هم‌‌‌پیمان در خارج از ائتلاف ناتو معرفی کند. بایدن در این نامه خاطرنشان کرده این تصمیم را با توجه به کمک‌‌‌های قطر به تلاشهای آمریکا در حوزه فعالیت سنتکام و همچنین اهمیت تعمیق همکاری‌‌‌های دوجانبه دفاعی و امنیتی میان دو کشور گرفته است. هم‌‌‌پیمان خارج از ناتو به گروهی از متحدان آمریکا اطلاق می‌شود که با نیروهای مسلح آمریکا روابط راهبردی دارند اما عضو «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی» یا ائتلاف ناتو نیستند. ایالات متحده ادعا میکند اطلاق این عنوان به هر کشور متحد مزایای نظامی و مالی زیادی برای آن کشور به همراه خواهد داشت.
از زاویه همین محورها می‌توان گفت که ایران نیز نسبت به این نقش قطر در منطقه مثبت نگریسته است و تلاش کرده تا کانال جدیدی را همزمان با نقش سنتی سلطان نشین عمان به عنوان میانجی باز کند. هرچند که مرگ سلطان قابوس و سفر نخست‌وزیر سابق اسرائیل به مسقط هم در ملاحظات ایران برای ایجاد فاصله با عمان بی‌تاثیر نبوده است.
بر این اساس قطر همواره از پیشنهادهای ایران درمقوله امنیت در خلیج فارس از جمله مجمع گفتوگوهای منطقه ای، طرح صلح هرمز معاهده عدم‌تعرض استقبال کرده و در تلاش بوده تا نظر امارات و عربستان را نیز نسبت به این طرح‌ها جلب کند. در شرایط کنونی نیز این نقش قطر بیش از پیش مورد توجه ایالات متحده در چارچوب راهبرد تدریجی خروج از خاورمیانه و فعال کردن مذاکرات تنش زدایی میان قدرت‌های متعارض قرار دارد. بنابراین می‌توان گفت که به دلیل ظهور پویایی‌های قدرت در سطح منطقهای که قطر را به عنوان بازیگر نوظهور به عرصه تحولات کشانده است، نقش میانجی گر دوحه همزمان مورد توجه ایران و آمریکا در شرایط مذاکرات غیرمستقیم بر سر برجام قرار دارد.
