مواضع هفت کاندیدای ریاست‌جمهوری درباره برجام، FATF و نگاه به شرق و غرب بررسی شد
وزن سیاست خارجی در انتخابات
احسان ابطحی: تقریبا دو هفته دیگر تا برگزاری سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران باقی مانده است، در چنین شرایطی شاهد هستیم که هفت کاندیدای احراز صلاحیت‌شده به بیان دیدگاه‌های خود در عرصه‌های مختلف می‌پردازند که البته به واسطه تحریم‌ها و شرایط اقتصادی کشور بیشترین اظهارنظرها حول محور اقتصاد بوده است. در این بین از آنجا که سیاست خارجی از جمله مسائلی است که هم بر اقتصاد تاثیر دارد- و به تبع آن- هم بر معیشت مردم، در این گزارش دیدگاه هفت کاندیدا در مورد مهم‌ترین مسائل عرصه دیپلماسی از جمله برجام مورد واکاوی قرار گرفته است.
تعامل با همسایگان
ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضاییه و تولیت پیشین آستان قدس رضوی که یکی از مطرح‌ترین نامزدهای این دوره از انتخابات به‌شمار میرود، با انتشار پیامی توییتری درخصوص سیاست خارجی دولت احتمالی خود نوشت: «تعامل با همه کشورهای جهان به‌ویژه با همسایگان برنامه سیاست خارجی دولت من خواهد بود.» وی همچنین در بیانیه‌ای که برای حضور خود در انتخابات ۱۴۰۰ منتشر کرد یکی از دغدغه‌های دولت احتمالی خود را تلاش برای رفع تحریم‌های ظالمانه عنوان کرده و می‌گوید دولت احتمالی‌اش با دیپلماسی برآمده از قدرت و توانایی‌های داخلی، تعامل و رابطه دوستانه و مقتدرانه با دنیا، مخصوصا با همسایگان را با سرعت پیگیری می‌کند.
رئیس قوه قضاییه سیاست روشن و راهبردی جمهوری اسلامی در قبال آمریکا را در برهه فعلی لغو تمام تحریم‌ها و راستی‌‌آزمایی عنوان کرده و می‌گوید در این صورت ما به تعهدات برجام بازمی‌گردیم.
این نامزد انتخابات چندی پیش نیز طی سخنانی در برنامه «صدای جوان» در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه «دیدگاه شما درباره سیاست خارجی و تعامل با کشورهای دنیا با رعایت سه اصل عزت، حکمت و مصلحت چیست؟»، گفت: «ما باید با تمامی کشورهای دنیا به‌ویژه همسایگان تعامل داشته باشیم. ما امروز زندگی اجتماعی با جهانیان داریم و ظرفیت‌های بسیاری در همسایگان ما وجود دارد و چرا سهم ما از صادرات به کشورهای منطقه به این میزان است و می‌تواند دو برابر شود.»
همچنین رئیسی در یک سخنرانی در فروردین سال‌جاری با اشاره به اینکه تمام دولت‌های آمریکا همواره به‌دنبال برنامه‌های استکباری علیه ایران بوده‌اند گفت: «اگر امروز مدعی خلاف این رویه هستند باید در عمل این مساله مشخص شود.» تولیت پیشین آستان قدس رضوی دی ماه سال گذشته در گفت‌وگو با شبکه المنار به مناسبت سالگرد شهادت شهید سردار سلیمانی به تبیین مواضعش در خصوص قدرت دفاعی و موشکی جمهوری اسلامی ایران پرداخت و گفت این قدرت، در جهت بازدارندگی است. وی در عین حال گفت: «ما حق خودمان می‌دانیم از هر ظرفیت بازدارنده‌ای که دشمن را از تجاوز به حقوق ملت ایران و ملت‌های منطقه بازدارد و بر توان ما بیفزاید، برخوردار باشیم و از آن استفاده کنیم.» وی همچنین تاکید کرد: «پای میز مذاکره‌ای که دنبال محدودسازی قدرت دفاعی و امنیتی ما باشد، نمی‌نشینیم.»
دیپلماسی اقتصادی و نگاه به شرق
سیدامیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی دیگر نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری است که دیدگاه‌هایش را درخصوص موضوع سیاست خارجی ایران مطرح کرده است. این عضو جبهه پایداری حول چهار محور به رسمیت شناختن برجام، دیپلماسی اقتصادی، نگاه به شرق و تهدیدزدایی به اظهارنظر پرداخته است. او با بیان اینکه ایران قصد خروج از برجام را ندارد، گفت: من خودم برجام را قرارداد خوبی نمی‌دانم و شخصا از زمانی که این موضوع مطرح بود جزو مخالفانش بودم، ولی یک معاهده رسمی بین کشور ما و چند کشور دیگر است، بنابراین معاهده برجام را به رسمیت می‌شناسیم، ولو اینکه قبولش هم نداشته باشیم و انتظارمان این است که همه اعضا به مفاد آن عمل کنند.
قاضی‌زاده‌هاشمی درخصوص محور دوم یعنی دیپلماسی اقتصادی عنوان کرد: ما نهاد دیپلماسی را مامور توسعه با محوریت دیپلماسی اقتصادی خواهیم کرد، یعنی کمک می‌کنیم روابط بین تجار افزایش یابد و از ظرفیت‌هایی که ایران دارد هم برای ترانزیت کالا و هم به‌عنوان یک مرکز تجاری که کشورهای همسایه بتوانند آن را به‌عنوان مرکز بازرگانی‌شان قرار دهند، تمهیداتی ایجاد خواهیم کرد که این اتفاق بیفتد، نه صرفا برای کالاهای لوکس و مصرفی بلکه به صورت محل توزیع و خرید کالاهای نهادی و پایه‌ای باشد.
او در مورد نگاه به شرق نیز افزود: محور سوم؛ نگاه به شرق است که راهبرد نظام است و توسعه روابط با کشورهای قدرتمند شرقی مانند روسیه، هند و چین است که می‌بینید تحت‌عنوان قراردادهای درازمدت هم این در حال شکل‌گیری است، ایران هم اینک با اوراسیا یک پیمانی نوشته است و با چین شروع به طراحی سند درازمدت ۲۵ساله کرده‌ایم.
قاضی‌زاده‌هاشمی درباره محور چهارم دیپلماسی گفت: اما سطح بالاتر، مفهوم تهدیدزدایی است. بالاخره دیپلماسی نباید اجازه بدهد که کشور به لحاظ امنیتی، سیاسی و اقتصادی دچار تهدید شود؛ حالا مذاکراتی مانند وین و برجام و امثالهم در این سطح قابل‌تعریف است. او درخصوص مقاومت در مقابل آمریکا با ذکر مثالی گفت: آمریکایی‌ها مانند سگ می‌مانند، سگ وقتی فرار می‌کنی دنبالت می‌کند؛ ولی وقتی بایستی سگ فرار می‌کند.
تعامل و تنش‌زدایی
محسن مهرعلیزاده فعال سیاسی اصلاح‌طلب و نامزد سابق ریاست‌جمهوری ایران در سال ۱۳۸۴ نیز دیدگاه‌های مشخصی را درباره موضوع سیاست خارجی ایران مطرح کرده است که تقریبا می‌توان آن را تداوم راهبرد تعامل و تنش‌زدایی تعریف کرد، به‌طوری‌که مهرعلیزاده با دفاع از برجام گفت: «اگر برجام نبود شاید امروز کشور درگیر جنگ و ناامنی بود.» عضو شورای‌عالی سیاست‌گذاری اصلاح‌طلبان، سال ۱۳۹۶ حمایت از حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری را تصمیم قطعی اصلاح‌طلبان ارزیابی کرد و معتقد بود که اصلاح‌طلبان به این دلیل از روحانی حمایت می‌کنند که او به بخش عمده‌ای از وعده‌های خود عمل کرده است. اگرچه او در سال ۱۳۹۸ در اظهارنظری درباره عملکرد دولت روحانی گفت: متاسفانه باید گفت تعریفی ندارد؛ دولت تمام تخم‌مرغ‌هایش را در سبد برجام گذاشت، اما برجام بنا به هر دلیلی با این وضعیت روبه‌رو شد. داوطلب سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری درخصوص دیپلماسی توسعه‌گرا به‌عنوان یکی از شعارهای انتخاباتی‌اش گفت: سیاست خارجی توسعه‌محور، از اولویت‌های دولت من است، به این معنا که مسائل اقتصادی و رفع مشکلات تولید و صادرات را مد نظر قرار می‌دهم و سیاست خارجی، معطوف و کمک‌کننده به سیاست‌های اقتصادی و تولید در داخل است. استاندار اسبق خراسان درباره تعامل با همسایگان نیز اظهار کرد: کشورهای همسایه، هم از نظر صنعتی، اقتصادی و تجاری و هم از حیث منابع در مقایسه با کشور ما در مراحل ضعیف‌تری قرار دارند. همسایگان بازار بسیار خوبی برای تولیدات، محصولات و خدمات مهندسی و پیمانکاران ما هستند. بنابراین ما باید تولید خود را برای ۸۰ میلیون ایرانی در نظر نگیریم، بلکه برای جمعیت ۳۰۰، ۴۰۰ میلیون نفری کشورهای منطقه برنامه‌ریزی کنیم. این می‌تواند به مقدار زیادی مشوق و محرک مصرف در منطقه باشد و موجب رونق تولید و خدمات ما شود.
این فعال سیاسی اصلاح‌طلب همچنین درخصوص موضوع تحریم‌های اقتصادی افزود: مساله تحریم فرصتی برای خودکفایی و روی پای خود ایستادن است؛ اگر ما بتوانیم میزان تولید داخل را به‌حدی تقویت کنیم که بخش عمده زندگی ما با ریال بگذرد و کمتر به دلار وابسته باشیم، آسیب خوردن ما از ناحیه تحریم‌ها به‌مراتب کمتر می‌شود.
با تصمیمات 20 دقیقه‌ای مخالفیم
علیرضا زاکانی، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس که 13 سال سابقه نمایندگی مجلس را در کارنامه خود دارد و مدتی نیز به‌عنوان رئیس کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس نهم فعالیت می‌کرد در آخرین اظهاراتش راجع به برجام در توییتر نوشت: «با مذاکره مخالف نیستیم، با تصمیمات ۲۰دقیقه‌ای مخالفیم. کنگره ابزار مواجهه آمریکا با لغو تحریم‌های ایران بود؛ اما اینجا مجلس ما ۲۰دقیقه‌ای به پای غربی‌ها ذبح شد. با مذاکره مخالف نیستیم، با مفت‌فروشی مخالفیم. مذاکرات امروز وین، حراج آخر فصل دولت روحانی است.» در زمانی که زاکانی رئیس کمیسیون ویژه بررسی برجام بود، برجام در مجلس تصویب شد که انتقادات تند این نماینده اصولگرا را در پی داشت و وی در روزهای اخیر بار دیگر گفته است که تصویب 20دقیقه‌ای برجام در مجلس خطای بزرگ مجلس نهم و غیرقابل بخشش بود که اشکال آقای لاریجانی است. وی در فروردین سال 98 نیز در این خصوص گفته بود که «معتقدم مجلس ما یک‌نفره است و آقای لاریجانی هر کاری بخواهد در مجلس می‌کند.» زاکانی که از جمله منتقدان سرسخت برجام به‌شمار میرود، در هفته‌های نخست پس از توافق برجام گفته بود که مذاکرات برجام و توافق منافع ایران را تامین نمی‌کند. اما وی امروز که مذاکرات احیای برجام در حال انجام است، می‌گوید که مذاکره باید انجام شود؛ چون اصل مذاکره بالاتر از دولت است و با تصمیم شورای‌عالی امنیت ملی و تایید رهبری انجام می‌شود. این نماینده اصولگرا همزمان تاکید دارد که مذاکره باید «خوب» باشد. زاکانی با اشاره به اینکه مستند مذاکرات برجام توسط آمریکا تنظیم شد و مذاکره‌کنندگان ما درباره آن بحث کردند، ادامه داد: «برجام باید نقد شود؛ چون ما تمام تعهداتمان را بیش از آنچه که باید انجام دادیم.» نماینده مردم قم، کاملا با FATF مخالف است و آن را باقی‌مانده ابزارهای تنظیم‌شده از سلطه کشورهای بعد از جنگ دوم جهانی می‌داند. وی در عین حال می‌گوید در صورت پذیرش FATF، طناب دار را به دور گردن خود می‌اندازیم. همچنین این کاندیدا در گفت‌وگویی که سال 95 انجام داده، تاکید کرده بود که تفاوتی نمی‌کند چه کسی رئیس‌جمهور آمریکا شود و این اتاق‌های فکر و لابی‌های مختلف هستند که تصمیم نهایی را می‌گیرند. زاکانی سند همکاری ۲۵ساله ایران و چین را نیز فرصت تاریخی خوبی برای دو کشور می‌داند. این کاندیدا همچنین در یک نشست خبری که اخیرا داشت، گفت که ما دنبال این خواهیم بود که با سایر کشورها چون روسیه هم تعاملات خود را تثبیت کنیم.
تعامل از خانه تا جهان
عبدالناصر همتی نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری و رئیس‌کل سابق بانک‌مرکزی، راهبرد خود در سیاست خارجی را در توییتی این‌گونه بیان کرد: معیشت اولین دغدغه مردم است و رفاه مهم‌ترین نیاز آینده کشور. اما شرط لازم برای تحقق این دو، داشتن بینش اقتصادی در اعمال سیاست‌های اجرایی و تنش‌زدایی در سیاست خارجی و شرط کافی داشتن سیاست‌های اقتصادی دانش‌محور و غیرپوپولیستی است. او در یک اظهارنظر شعار خود را «تعامل از خانه تا جهان» معرفی کرده است؛ شعاری که به‌نظر می‌رسد تداوم سیاست خارجی دولت یازدهم و دوازدهم یعنی تعامل با غرب و تنش‌زدایی و توسعه اقتصادی است. بیانیه همتی در روز ثبت‌نام نیز نشان داد قصد دارد از مزیت و اولویت اقتصاد بر سیاست سخن بگوید و نشان دهد قصد ندارد در عرصه حکمرانی بگومگوی سیاسی کند، بلکه به دنبال آن است که قوه مجریه را متمرکز بر محدوده اقتصادی کند. او افزود: من فکر می‌کنم یک رئیس‌جمهور اقتصاددان می‌تواند راهگشا باشد و با بینش اقتصادی‌اش قدم‌های جدی بردارد. همتی با اشاره به اینکه برای ما در کنار اقتصاد دو موضوع داخلی و خارجی بسیار مهم است، افزود: بعضی کشورها تلاش می‌کنند در عرصه بین‌المللی ما را منزوی کنند که ما نباید اجازه دهیم به هدفشان برسند. او با بیان اینکه در تعامل خیلی کارها می‌شود انجام داد، گفت: فکر می‌کنم از داخل خانه تا کل دنیا می‌توان خیلی از مشکلات را برطرف کرد. یکی از دلایلی که ما در اقتصاد ناموفق بودیم به‌دلیل عدم تعامل لازم چه در بین مردم و نیروهای سیاسی، چه نهادهای سیاسی و چه در ارتباط با کشورهای مختلف است. فکر می‌کنم خیلی سریع می‌شود اقتصاد کشور را جمع و جور کرد. من برنامه دارم و به طور مشروح با مردم صحبت خواهم کرد. کاندیدای انتخابات ریاست‌جمهوری درخصوص FATF هم گفت: FATF از ملزومات اداره کشور است اما متاسفانه در ایران در گردنه سیاسی قرار گرفته است. من یک بار گفتم بیشترین نظر را در این زمینه باید رئیس بانک‌مرکزی بدهد اما من کمترین نظر را داشتم. این ایده که اگر FATF را بپذیریم، دیگر تحریم‌ها را نمی‌توانیم دور بزنیم کاملا غلط است. نزدیک ۲۰۰ نهاد و کشور عضو هستند اما ما و یک کشور دیگر فقط می‌فهمیم و عضو نیستیم؟ وی افزود: همین حالا هم کشورهایی که عضو آن هستند برای دور زدن تحریم‌ها با ما همکاری می‌کنند، چطور آنها می‌توانند ولی ما نمی‌توانیم؟ همتی در بخش دیگری از سخنانش در کلاب‌هاوس گفت: مگر FATF چیست که نمی‌گذارند تصویب شود، دو سال معطل کرده اند؛ دیگر دارم خفه می‌شوم از دست اینها؛ همین آقایانند که بانی وضع موجودند.
از انتقاد تا حمایت از برجام و FATF
محسن رضایی، چهره نام‌آشنای انتخابات ایران و دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام شاید به واسطه مسوولیت‌هایی که تاکنون داشته اظهارنظرهای مشخص‌تری در عرصه سیاست خارجی داشته باشد. در ماه‌های اخیر یکی از جنجالی‌ترین اظهارنظرها پیرامون برجام نیز به محسن رضایی مربوط است که بعد از روی کار آمدن جو بایدن در آمریکا در گفت‌وگویی با روزنامه انگلیسی «فایننشال‌تایمز» گفته بود که ایران آماده از سر گرفتن مذاکرات بر سر برجام با آمریکا و سایر قدرت‌های اروپایی است، البته مشروط به اینکه آنها سیگنال مشخصی ارسال کنند که تحریم‌ها در عرض یک سال لغو می‌شود. وی همچنین تاکید کرده بود که هر ماه در طول مذاکرات، باید برخی تحریم‌هایی که ضروری است لغو شوند. مثلا تحریم علیه مبادلات مالی و محدودیت‌هایی که بر بانک‌های اروپایی اعمال شده باید در ماه اول برداشته شود. صادرات نفت نیز در بین اولویت‌های نخست ما است. این سخنان رضایی در شرایطی بیان شد که مقامات جمهوری اسلامی ایران بارها در ماه‌های گذشته تاکید کردند که برای احیای برجام گزینه گام به گام را نمی‌پذیرند و به‌دنبال لغو یکباره تحریم‌ها هستند. البته محسن رضایی بعد از احراز صلاحیتش برای انتخابات سخنان متفاوتی درباره برجام به زبان آورد و گفت: «آمریکا باید به سرعت تحریم‌ها را بردارد و اقدام مشروط را نمی‌پذیریم و دیپلماسی را از حالت کاغذی خارج کرده و عملی می‌کنیم.» نامزد سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری روز یکشنبه 9 خرداد درباره FATF نیز گفت: «پرونده FATF در مجمع تشخیص مصلحت نظام باز است و اگر دولت من روی کار بیاید به‌طور جدی ابهامات FATF را در داخل و خارج از کشور و در دبیرخانه دنبال می‌کنیم.» این در حالی است که رضایی یکی از منتقدان تصویب FATF شناخته می‌شود و حتی روز سه‌شنبه که میهمان فعالان بخش خصوصی بود سوالات زیادی درباره عدم تصویب FATF از وی پرسیده شد. سوالات بخش خصوصی در مورد FATF به این دلیل مطرح شد که شورای نگهبان به استناد مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام FATF را تایید نکرد. این درحالی است که رضایی در پاسخ به سوال فعالان اقتصادی، توپ را به زمین دولت انداخت و تاخیر آنها در پاسخ به سوالات و ابهامات مجمع را دلیل عدم تصویب FATF دانست. دبیر تشخیص مصلحت نظام، کم‌کاری‌های دولت، جدی نگرفتن موضوع و برخوردهای خوش‌بینانه دولت را مهم‌ترین مشکلات در این زمینه عنوان کرد. همچنین رضایی در مصاحبه‌ای در تاریخ 11 دی 98 درباره FATF گفته بود که نباید یک گروه بین المللی پررو شده و در مسائل ما دخالت کند.
مقاومت و تعامل
حضور سعید جلیلی در جایگاه‌های مختلف از مسوولیت میز اروپا و آمریکای وزارت‌خارجه تا دبیری شورای‌عالی امنیت ملی و حضور در رأس تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای و هم‌اکنون عضویت در شورای‌عالی امنیت ملی، مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای راهبردی روابط خارجی، او را به این باور رسانده که تنها راه مقابله با آمریکا در همان راهبرد قوی‌شدن نهفته است. واژه‌های «ظرفیت» و «تهدید» تکیه کلام سعید جلیلی در گفتمان سیاسی‌اش است که بازتاب‌دهنده نظرات وی نیز می‌تواند باشد. او همچنین درباره کار دیپلماسی گفته: «کار دیپلماسی مثل فرش ایرانی است که میلی‌متری جلو میرود. دیپلماسی ما نیز ظریف و دقیق است.»
سعید جلیلی تحصیلات ابتدایی تا دانشگاه را در مشهد و تحصیلات دانشگاهی خود را تا مقطع دکتری معارف اسلامی علوم سیاسی در دانشگاه امام صادق(ع) به پایان رسانده و در این دانشگاه به تدریس «دیپلماسی پیامبر» می‌پردازد. به گفته وی عنوان پایان‌نامه او «بنیان اندیشه سیاسی اسلام در قرآن» بوده که در سال ۱۳۸۱ از آن دفاع کرده است. دیدگاه‌های جلیلی درباره سیاست خارجی را می‌توان حول سه محور خلاصه کرد: تهدیدزدایی به‌جای تنش‌زدایی، توجه به کشورهایی که با ایران منافع مشترک دارند و فعال کردن بخش اقتصاد در روابط خارجی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وظایف دستگاه دیپلماسی. بر همین اساس از دید او اولویت‌های سیاست خارجی ایران باید شامل ارتباط با کشورهایی همچون چین، روسیه، سوریه، ونزوئلا، بولیوی و برخی دیگر از کشورهای منطقه آمریکای لاتین و آفریقا باشد و نباید تعاملات با دنیا را در 4-5 کشور خاص خلاصه کرد.
جلیلی در یک سخنرانی درخصوص موضوع سیاست خارجی و رویکرد او به این حوزه گفت: سیاست خارجی‌ای فعال و پویاست که دنیا را رصد کند و ببیند در هر کشوری چه فرصت‌هایی وجود دارد و از آن استفاده شود.
ابتدا در این موضوع باید از همسایگان استفاده شود و ما به‌دلیل پیوندهای جغرافیایی و تاریخی فرصت خوبی داریم خصوصا که کشور ما 15 همسایه دارد و این فرصت خوبی است که خداوند برای ما قرار داده است. همسایگان ما تقریبا حدود هزار میلیارد دلار واردات دارند و ما بازاری به این میزان را در همسایگی خود داریم که اگر از آن استفاده کنیم، فرصت خوب و مناسب اقتصادی است. در این هشت سال چه روندی طی شد و باید ببینیم که اگر کارنامه خوبی است و اقدامات مناسبی عمل شده است، آن را تقویت کنیم و اگر به خطا رفتیم و به بخش‌هایی توجه نشده، باید تصحیح شود.
جلیلی که همواره به‌عنوان یکی از منتقدان جدی برجام مطرح بوده و البته خود نیز در سال‌های 1392-1386 مسوول پرونده هسته‌ای ایران بود و در این زمان چند قطعنامه تحریمی علیه جمهوری اسلامی اعمال شد، می‌گوید: اگر می‌گوییم دشمن تحریم اعمال می‌کند و مذاکره جواب نداده است، سوال این است که چه باید کرد؟ بعضا مطرح می‌شود که فقط باید داخل کار کنیم یعنی به سیاست خارجی کاری نداشته باشیم؟ این غلط است و اتفاقا باید سیاست خارجی فعال داشته باشید تا اقتصاد داخل تقویت شود.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بیان کرد: ما می‌گوییم اگر می‌خواهید با فشار دشمن مقابله کنید راهش تعامل گسترده و سازنده با جهان است و بسیار اهمیت دارد. چه کسانی نمی‌خواهند این کار انجام شود. کسانی که روابط با دنیا را در چهار، پنج کشور خلاصه می‌کنند و اینکه بگوییم دنیا فقط آمریکا و چند کشور اروپایی است و تمام توان‌مان هم صرف آن شود، نتیجه‌اش چیزی است که امروز می‌بینیم و امروز ما را تحریم کردند.
