جوزپ بورل، هماهنگ‌کننده توافق هسته‌ای:
فرصت احیای برجام را نباید از دست داد
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: توافق موقت ایران و آژانس «فرصت گرانبهایی» برای حفظ برجام داده است
فرصت گرانبهای دیپلماسی برای احیای برجام
عکس: AFP
این درحالی است که مقامات اروپایی پس از توقف پروتکل الحاقی و محدودیت در بازرسی‌های آژانس به تکاپو افتاده‌اند تا وضعیت را به قبل بازگردانند؛ در این خصوص از یکسو هایکو ماس، وزیر امورخارجه آلمان از ایران خواسته برای حفظ برجام «پیشنهاد دیپلماسی غرب» را بپذیرد و تنش‌زدایی کند و از سوی دیگر جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی در بیانیه‌های جداگانه‌ای نگرانی خود را نسبت به این امر اعلام کردند. همچنین جوزپ بورل روز گذشته در سخنانی گفت که نباید فرصت را برای احیای توافق هسته‌ای با ایران از دست داد. بورل به خبرنگاران گفت: «به‌عنوان هماهنگ‌کننده برجام یقین دارم که فضای لازم برای دیپلماسی را داریم، ظرفیت و فرصت دیپلماتیکی برای گفت‌وگو وجود دارد.» او اقدامات اخیر ایران در کاهش بازرسی‌ها و گسترش فعالیت‌های هسته‌ای را «بسیار مایه نگرانی» خواند و خواهان یافتن راهی شد که همه طرف‌ها به تعهدات خود در برجام عمل کنند. جوزپ بورل روز جمعه، همه طرف‌ها را به حرکت هماهنگ برای ازسرگیری اجرای تعهداتشان فراخواند و گفت: «این فرصتی نیست که بشود آن را از دست بدهیم.» وی تاکید کرد: «ما باید از این فرصت استفاده کنیم و با تمرکز بر راه حل‌ها برجام را به مسیرش بازگردانیم تا همه تعهدات خود را اجرا کنند.» همزمان با این اقدامات اروپا بر اساس گزارشی که بلومبرگ منتشر کرده ظاهرا دولت جو بایدن در تلاش است تا با همراهی کشورهای اروپایی، قطعنامه‌ای توبیخی علیه ایران در نشست آتی شورای حکام به بهانه پیدا شدن ذرات اورانیوم در دو سایت اعلام نشده ایران صادر کند. مساله‌ای که به ادعای رویترز با واکنش ایران مواجه شده و ظاهرا ایران طی نامه‌ای به کشورهای اروپایی که به دست رویترز نیز رسیده پیشبرد موضع ضدایرانی در جلسه آتی شورای حکام را «ویرانگر» توصیف کرده و آن را پایانی بر «تفاهم مشترک ایران و آژانس اتمی» دانسته است.
وضعیت جدید
در سفر اخیر گروسی به تهران، آژانس و ایران به یک توافق جدید برای ادامه فعالیت‌های نظارتی «ضروری» آژانس برای سه ماه دست یافتند. سازمان انرژی اتمی ایران گفته است پیوست این توافق «محرمانه» خواهد بود.
پیش‌تر هم گروسی در گفت‌وگو با شبکه خبری ژاپنی(ان‌اچ‌کی) گفته بود که اگر ایران و دیگر کشورها از جمله آمریکا درباره برنامه هسته‌ای ایران به توافق دست نیابند، جامعه جهانی با وضعیت کاملا جدیدی در مورد پیشرفت هسته‌ای ایران روبه‌رو می‌شود. گروسی در این گفت‌وگو با اشاره به هشدار ایران در زمینه کاهش جدی دسترسی آژانس برای انجام دادن بازرسی‌هایش در ایران در پی لغو اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی گفت که این موضوع را «از همان ابتدا جدی دانسته بود» و همین امر باعث تعجیل او برای سفر به تهران برای مذاکرات شد.
به گزارش «ایسنا» او لغو اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی از سوی ایران را «شکستی جدی» برای جامعه بین‌المللی تلقی کرد. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت که این نهاد بین‌المللی برای مدتی نزدیک به سه ماه، سامانه‌ای برای تداوم گردآوری اطلاعات با دوربین‌ها و دیگر تجهیزات نظارتی نصب شده در تاسیسات ایران ایجاد کرده است. او ادامه داد که اگر ایران و کشورهایی که در این‌باره نگرانی‌هایی دارند، به توافقی سیاسی برسند، آژانس قادر خواهد بود به این داده‌ها دسترسی داشته باشد و به‌خاطر متوقف شدن اجرای پروتکل الحاقی از سوی ایران، «راه دیگری» برای گردآوری چنین اطلاعاتی وجود ندارد.
گروسی با اشاره به روزنه‌ای که تا سه ماه دیگر باز است، اظهار کرد که فضایی برای تمامی بازیگران از جمله ایران برای ادامه دادن به مذاکراتشان وجود دارد.
مدیرکل آژانس افزود که فکر می‌کند اگر هیچ توافق سیاسی‌ای وجود نداشته باشد، نه تنها آژانس بین‌المللی انرژی، بلکه جامعه جهانی با «شرایطی کاملا جدید» مواجه خواهد شد. همچنین گروسی در مصاحبه با بتانی بل، خبرنگار بی‌بی‌سی در وین نیز گفت اوضاع «شکننده و حساس» است. او گفت که تغییر در وضعیت بازرسی این آژانس از مراکز هسته‌ای پس از کاهش همکاری ایران با آژانس، اقدامی در جهت مثبت نبوده اما با این توافق موقت، این اطمینان حاصل می‌شود که نقاط کوری برای بازرسان سازمان ملل وجود نخواهد داشت. گروسی گفت این توافق همچنین زمان برای دیپلماسی در اختیار می‌گذارد.
جمهوری اسلامی ایران که یک سال پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ماه سال 97 همچنان به تعهدات هسته‌ای‌اش پایبند بود در اردیبهشت سال 98 طی بیانیه‌ای از سوی شورای‌عالی امنیت ملی اعلام کرد که گام‌هایی را در جهت کاهش تعهدات برجامی‌اش برمی‌دارد و از ابتدا نیز تاکید شد که این گام‌ها برگشت‌پذیر بوده و در صورت عمل به تعهدات از سوی طرفین یعنی آمریکا و اروپا، ایران نیز تمام تعهداتش را از سر خواهد گرفت. در این راستا و در آخرین گام، ایران اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را نیز متوقف کرد. ایران می‌گوید چون آمریکا از برجام خارج شده، این کشور باید تحریم‌های وضع شده را لغو کند تا ایران دوباره تعهداتش را از سر بگیرد.
تلاش واشنگتن برای فشار بر ایران
اخیرا آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا گفت کشورش به دعوت سه کشور اروپایی برای برگزاری جلسه مشترک و غیررسمی با ایران درباره برجام، پاسخ مثبت داده است. با این حال دولت واشنگتن در تلاش است تا از هر ابزاری برای بازگرداندن ایران به تعهداتش استفاده کند. در این خصوص دولت جو بایدن بر آن است تا در همراهی با برخی دیگر از کشورهای شورای حکام آژانس فشار بیشتری بر ایران وارد سازد. افزایش میزان غنی‌سازی اورانیوم و ایجاد محدودیت برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حساسیت مقامات غربی را برانگیخته است. در این رابطه دیپلمات‌های آمریکایی گزارشی سه صفحه‌ای در ارتباط با فعالیت‌های هسته‌ای ایران تهیه کرده و این گزارش را در اختیار اعضای شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار داده‌اند. «بلومبرگ» روز پنج‌شنبه ۲۵ فوریه (هفتم اسفند) با انتشار گزارشی به تلاش‌های دولت بایدن در زمینه اعمال فشار بیشتر برای وادار ساختن ایران به بازگشت به تعهدات برجامی خود پرداخته است.
نشست شورای حکام
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار است هفته آینده در وین تشکیل جلسه بدهد. اکنون گفته می‌شود که آمریکا از کشورهای دیگر عضو این شورا درخواست کرده است که نسبت به افزایش دامنه فعالیت‌های هسته‌ای ایران واکنش نشان دهند. محورهای اصلی این سند ناظر بر افزایش میزان تولید سوخت هسته‌ای و همچنین ادعاهایی مبنی بر عدم‌توضیح متناسب درباره مشاهده ذرات اورانیوم در چند سایت هسته‌ای اعلام نشده است. افزون بر آن گفته می‌شود که ایجاد محدودیت برای نظارت و دسترسی بازرسان آژانس به سایت‌های اتمی ایران نیز از جمله مواردی است که ناخشنودی شماری از کشورها، از جمله تروئیکای اروپایی را در پی داشته است.
«بلومبرگ» به نسخه‌ای از این سند سه صفحه‌ای دست یافته است. این درحالی است که سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا از ابراز نظر پیرامون تهیه چنین سندی امتناع ورزیده است. «بلومبرگ» در ادامه گزارش خود نوشته است که دو مقام اروپایی دریافت چنین سندی را تایید کرده و گفته‌اند که درحال‌حاضر سرگرم بررسی نکات مطروحه در این سند هستند. سند سه صفحه‌ای آمریکا درخصوص فعالیت‌های اخیر هسته‌ای ایران روز پنج‌شنبه ۲۵ فوریه در بین اعضای شورای‌حکام توزیع شده است.
بازگشت به برجام
در این سند تصریح شده است که هرگاه جمهوری اسلامی ایران به‌طور کامل به تعهدات برجامی خود عمل کند، آمریکا نیز آماده برداشتن گام مشابهی است. در سند یادشده به مواردی که نقض برجام از سوی جمهوری اسلامی خوانده شده، اشاره و ادعا شده است که محدودیت‌های ناظر بر میزان غنی‌سازی اورانیوم که در متن توافق هسته‌ای پیش‌بینی شده است از سوی ایران نقض شده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش روز سه‌شنبه ۲۳ فوریه خود اعلام کرده است که ذخایر اورانیوم تغلیظ‌شده ایران به میزان موردنیاز برای ساخت جنگ‌افزار هسته‌ای نزدیک شده است. از سوی دیگر در این گزارش آمده است که پاسخ‌های ایران در مورد مشاهده ذرات اورانیوم در چند سایت هسته‌ای این کشور قانع‌کننده نبوده است. در سندی که آمریکا در بین کشورهای عضو شورای حکام توزیع کرده، آمده است: «جهان مدت‌هاست که نسبت به تلاش‌های ایران در زمینه دستیابی به جنگ‌افزارهای هسته‌ای آگاه است.»
قطعنامه توبیخی
در این سند از ایران درخواست شده است که با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کامل داشته باشد. گفته شده است که عدم همکاری ایران با آژانس و عدم پایبندی این کشور به تعهدات برجامی خود می‌تواند ارجاع مجدد پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت را در پی داشته باشد. طبق سندی که فرانسواز مورفی از خبرنگاران ارشد رویترز در صفحه توییتر خود منتشر کرده و خبرگزاری بلومبرگ نیز این سند را تایید کرده، آمریکا از شورای‌حکام خواسته است نگرانی خود از پیداشدن ذرات اورانیوم در دو سایت اعلام نشده ایران را ابراز کرده و از جمهوری اسلامی بخواهد درباره منشأ این ذرات به آژانس توضیح دهد. هنوز آمریکا به‌طور علنی درباره این درخواست اعلام موضع نکرده، اما بلومبرگ گزارش داد دو دیپلمات اروپایی درخواست صدور قطعنامه توبیخی علیه ایران توسط آمریکا را تایید کرده‌اند.
اقدام ویرانگر
همزمان با تلاش‌های آمریکا برای صدور قطعنامه توبیخی در نشست آتی شورای‌حکام، رویترز در خبری مدعی شده به نامه‌ای از جمهوری اسلامی ایران دست‌یافته که در آن تهران اقدام آمریکا مبنی بر پیشبرد موضع ضدایرانی در جلسه آتی شورای حکام را «ویرانگر» توصیف کرده و آن را پایانی بر «تفاهم مشترک ایران و آژانس اتمی» دانسته است.
این خبرگزاری مدعی شد: «ایران نیز در نامه‌ای که به دیگر کشورها فرستاده و به دست رویترز رسیده، نوشته است؛ ایران چنین اقدامی را ویرانگر قلمداد می‌کند و آن را به منزله پایان تفاهم مشترک آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران در تاریخ ۲۱ فوریه ۲۰۲۱ می‌پندارد.» به ادعای رویترز، ایران در نامه خود با اشاره به اینکه این اقدام «پیچیدگی‌های بیشتری را در رابطه با برجام ایجاد می‌کند» افزود که آلمان، انگلیس، فرانسه و آمریکا برنامه‌های خود را درخصوص این قطعنامه فاش کرده‌اند.
بیانیه ضدایرانی
همچنین در ادامه تلاش‌های داخلی در آمریکا برای نابودی توافق برجام، سناتور تام کاتن به همراه ۴۵ نماینده کنگره آمریکا با ارائه طرحی خواهان عدم لغو تحریم‌های اعمالی واشنگتن علیه تهران شدند. به گزارش «ایسنا» در بیانیه مشترک این نمایندگان ادعا شده است که ایالات‌متحده باید تحریم‌هایی را علیه نظام ایران حفظ کند تا زمانی‌که این کشور از آنچه جاه‌طلبی‌های هسته‌ای خوانده شده، دست بکشد و به آنچه حمایت از خشونت و تروریسم در منطقه عنوان شده، پایان دهد. این نمایندگان در پایان مدعی شده‌اند ایران از سیاست‌های ضعیف طی دوران اوباما سوءاستفاده کرد و رئیس‌جمهور جو بایدن نباید همان اشتباهات را تکرار کند.
دیپلماسی برجامی غرب
از سوی دیگر هایکو ماس، وزیر امورخارجه آلمان از ایران خواست برای حفظ برجام «پیشنهاد دیپلماسی غرب» را بپذیرد و «تنش‌زدایی» کند. ماس گفت آمریکا می‌تواند به توافق برجام برگردد و این کشور بخشی از این توافق است. وزیر امورخارجه آلمان گفته است اعمال محدودیت برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مانع شفافیت لازم می‌شود. ماس بدون اشاره به اینکه ابتدا آمریکا از برجام خارج و تعهداتش را نقض کرد، خواستار آن شده که ایران در راه تنش‌زدایی گام بردارد و پیشنهاد دیپلماسی غرب از جمله پیشنهاد آمریکا را که روی میز است بپذیرد. ماس تصریح کرد؛ آلمان به همراه دیگر شرکا در برجام هنوز می‌خواهد در این سه ماه پیرامون نحوه بازگشت گام‌به‌گام آمریکا به توافق هسته‌ای رایزنی کند. او تاکید کرد که آمریکا می‌تواند به برجام برگردد و این کشور بخشی از این توافق است.
بیانیه تروئیکای اروپا
هایکو ماس روز سه‌شنبه ۵ اسفند به همراه دومینیک راب و ژان ایو لودریان، همتایان بریتانیایی و فرانسوی خود در بیانیه‌ای از جمهوری اسلامی خواستند که به‌طور کامل با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای همکاری کند و از اقداماتی که شفافیت را زائل می‌کند، بپرهیزد. تروئیکای اروپایی در ادامه این بیانیه اقدامات اخیر جمهوری اسلامی را نقض دوباره تعهدات آن در چارچوب برجام توصیف کرد و گفت: این اقدامات نظارت‌های پادمانی از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به‌طور محسوسی کاهش می‌دهد.
لندن، پاریس و برلین در بیانیه مشترک خود همچنین از ایران درخواست کردند که همه اقدامات باعث کاهش شفافیت را متوقف و ملغی سازد و همکاری کامل و به موقع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تضمین کند. کشورهای اروپایی عضو برجام در پایان این بیانیه تاکید کرده‌اند که هدف آنها همچنان پشتیبانی از تلاش‌های دیپلماتیک کنونی برای ایجاد یک راه حل از طریق مذاکرات است که زمینه‌ساز بازگشت ایران و آمریکا به پایبندی کامل به توافق هسته‌ای را فراهم سازد. همچنین جوزپ بورل، مسوول ارشد سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای نگرانی عمیق خود را از تصمیم تهران مبنی بر تعلیق موقت بازرسی‌های ویژه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ابراز کرد. بورل ادامه داد: «ما همچنان ایران را فرامی‌خوانیم به تمام اقداماتی که در انطباق با تعهدات برجام نیستند، خاتمه دهد و آن را بازگرداند.» بورل در این بیانیه افزود: «ما عمیقا از تصمیم ایران در تعلیق اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و دیگر تدابیر شفاف‌ساز ذیل برجام از تاریخ ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ نگرانیم.» در این بیانیه آمده است، با محدودیت‌هایی که ایران ایجاد کرده است، بازرسان آژانس بین‌المللی دسترسی محدودی به اطلاعات مربوط به «چرخش سوخت هسته‌ای» از جمله پژوهش و توسعه سانتریفیوژهای پیشرفته خواهند داشت و چنانچه این تصمیم لغو نشود، به طرز محسوسی توانایی آژانس اتمی را برای راستی‌آزمایی صلح‌آمیز بودن مواد و فعالیت‌های هسته‌ای در ایران محدود خواهد کرد.
جوزپ بورل بار دیگر حمایت دیگر اعضای گروه برجام برای حفظ این توافق را اعلام کرد و از «چشم‌انداز بازگشت آمریکا به برجام و بازگشت ایران به اجرای کامل برجام» استقبال کرد.
فرصت سه ماهه برای لغو تحریم‌ها
همزمان با ابراز نگرانی کشورهای اروپایی و ارائه راهکارهایی با هدف احیای برجام، مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد گفت برای بازگشت واشنگتن به اجرای تعهدات خود وفق برجام نیازی به مذاکره نیست. وی تاکید کرد که تحریم‌ها باید تا سه ماه آینده برداشته شوند. به گزارش «ایرنا» تخت‌روانچی روز چهارشنبه در گفت‌وگو با شبکه الجزیره عربی این مطلب را مطرح کرد و افزود: اگر تا سه ماه آینده این کار انجام شود، ایران مطابق تعهدات خود عمل خواهد کرد.» وی خاطرنشان کرد: «اقداماتی که ایران پس از خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای انجام داد، تشدید تنش نیست.»
توییت ظریف
از سوی دیگر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان روز پنج‌شنبه در توییتی نوشت: «آمریکا اذعان کرده که تنها پس از آنکه خود «از برجام خارج شده، ایران گام‌هایی در جهت دوری برداشته است» درحالی‌که تا آن زمان «ایران به محدودیت‌هایش پایبند بوده است.» رفتار آمریکا- که عامل [این مسائل] بوده- تغییر نکرده است. تروئیکای اروپایی نیز مقصر عدم انجام دادوستد با ایران به مدت سه سال است. آمریکا و تروئیکای اروپایی باید عامل [این مسائل] را برطرف کنند، نه اینکه از ایران بخواهند به اقدامات جبرانی‌اش ذیل پاراگراف ۳۶ پایان دهد.»
انتقاد برجامی استفان والت از دیپلماسی بایدن
استفان والت، استاد دانشگاه هاروارد و از متفکران برجسته نئورئالیسم در توئیتی نوشت اگر دولت بایدن روند بازگشت به برجام را با اصرار بر اینکه ایران نخستین گام را بردارد، تخریب کند، با اینکه این ایالات‌متحده بود که توافق را در سال ۲۰۱۸ ترک کرد درحالی‌که ایران کاملا به آن پایبند بود، این نمایانگر این است که دولت بایدن آن‌چنان که ادعا می‌کند در دیپلماسی مهارت ندارد.
