مخالفت جهانی با مکانیزم «ماشه»
آمریکا دوباره تنها می‌ماند؟
آمریکا روز پنج‌شنبه با استناد به نقض قابل‌توجه توافق هسته‌ای توسط ایران، درخواست خود برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را رسما به شورای امنیت اطلاع داد. اقدامی که با واکنش‌های گسترده بین‌المللی و داخلی مواجه شد. در همین ارتباط تروئیکای اروپایی، چین و روسیه با انتشار بیانیه و ارسال نامه مخالفت خود را با این اقدام ضد برجامی نشان داده‌اند. همزمان ظریف نیز با ارسال نامه به رئیس دوره‌ای شورای امنیت با بیان اینکه سازوکار حل اختلاف صرفا در اختیار اعضای واقعی برجام قرار دارد، گفت آمریکا از هیچ وجهی در برجام «مشارکت» ندارد. بر اساس مکانیزم موسوم به ماشه، اختلاف حل نشده در کمیسیون مشترک برجام که شامل کشورهای عضو این توافق‌نامه است، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده خواهد شد. در صورتی که آمریکا بتواند شورای امنیت را متقاعد کند که ایران برجام را نقض کرده، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام نیز وجود داشت، بدون طی شدن هرگونه پروسه‌ای علیه ایران اعمال خواهد شد.
در همین ارتباط و بر اساس برنامه از پیش اعلام شده، مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا بعد ازظهر پنج‌شنبه به وقت شرق آمریکا، شخصا در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک حضور یافت تا خواسته آمریکا را به رئیس دوره‌ای شورای امنیت اطلاع دهد. ریاست دوره‌ای شورای امنیت هم‌اکنون با اندونزی است و خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارش خود می‌گوید که هیچ‌یک از دیگر اعضای شورای امنیت تصور نمی‌کنند آمریکا به دلیل خروج از برجام، از حق قانونی برای ارائه درخواست بازگشت تحریم‌های ایران برخوردار باشد. در نامه‌ای که به رئیس دوره‌ای شورای امنیت ارائه شده، پمپئو به «عدم اجرای قابل‌توجه» تعهدات مرتبط با توافق هسته‌ای توسط ایران اشاره و تاکید کرده است که در نتیجه روند منتهی به اعمال دوباره تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران آغاز شده است.پیش‌تر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که پایبندی ایران به تعهدات برجامی‌اش را ارزیابی می‌کند مدعی نقض تعهدات ایران از برجام شده است، اگرچه گام‌های چندگانه تهران در کاهش اجرای تعهدات برجامی نتیجه خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌های خود علیه ایران بوده است. روز چهارشنبه هفته گذشته نیز دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا گفته بود که کشورش مصمم به بازگرداندن تحریم‌های معلق شده سازمان ملل علیه ایران است و در این زمینه سازوکار موسوم به ماشه را کلید خواهد زد.
چگونگی توسل به مکانیزم
مکانیزم ماشه سازوکاری پیش‌بینی شده در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که به طرف‌های برجام اجازه می‌دهد در صورت تخطی ایران از تعهداتش، بازگشت خودکار همه تحریم‌های بین‌المللی را که تعلیق آنها موضوع این قطعنامه است، درخواست کنند. این قطعنامه در سال ۲۰۱۵ و در حمایت از توافق هسته‌ای ایران به تصویب شورای امنیت رسید. آمریکا به دلیل خروج از توافق هسته‌ای، عضو برجام نیست اما معتقد است از آنجا که در قطعنامه ۲۲۳۱ مورد اشاره قرار گرفته، همچنان می‌تواند برای فعال‌سازی این سازوکار درخواست دهد.
وزیر خارجه آمریکا در بخشی از نامه خود به شورای امنیت تصریح کرده است به‌رغم تلاش‌های گسترده و دیپلماسی جامع از طرف کشورهای اروپایی با هدف بازگرداندن ایران به اجرای برجام، به گفته او «عدم اجرای قابل‌توجه» تعهدات برجامی از سوی ایران همچنان ادامه دارد. پمپئو اضافه کرده که در نتیجه چاره‌ای برای ایالات‌متحده باقی نمانده جز اینکه این موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دهد. آسوشیتدپرس می‌نویسد نامه پمپئو ضمیمه‌ای شش صفحه‌ای داشته که دلایل موجه بودن حق آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه را توضیح داده است. ایالات‌متحده از جمله معتقد است خروج این کشور از توافق هسته‌ای، حق این کشور را به‌عنوان یک طرف اصلی برجام و یک عضو دائم شورای امنیت نفی نمی‌کند. اما آسوشیتدپرس یادآور شده این استدلال پیشاپیش نه تنها از سوی چین و روسیه که حتی از سوی متحدان آمریکا یعنی فرانسه و بریتانیا نیز رد شده است.
اگر حق آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه به رسمیت شناخته شود، روندی ۳۰ روزه آغاز خواهد شد که به بازگشت همه تحریم‌های سازمان ملل در مورد ایران که پیش از توافق هسته‌ای دایر بودند، منجر می‌شود، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه دیگری برای تمدید تعلیق این تحریم‌ها تصویب کند. قطعنامه‌ای که قطعا از سوی ایالات‌متحده رد خواهد شد. تصمیم دولت آمریکا در مورد درخواست بازگرداندن تحریم‌های ایران، در پی عدم تصویب قطعنامه پیشنهادی‌اش برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی تهران در شورای امنیت صورت می‌گیرد. آمریکا روز جمعه ۲۴ مرداد قطعنامه‌ای چهار بندی به شورای امنیت ارائه داد که تنها توانست یک رای مثبت جمهوری دومینیکن را با خود داشته باشد و به اعتراف کارشناسان و مقامات فعلی و سابق آمریکا، شکست مفتضحانه‌ای را متحمل شد. تحریم‌های تسلیحاتی ایران ۲۷ مهر امسال پایان می‌یابد. دولت آمریکا تاکید کرده اجازه نمی‌دهد تهران قادر به خرید و فروش و تجارت سلاح شود. طرف‌های اروپایی نگرانند که اعمال مجدد تحریم‌ها ممکن است باعث شود ایران به‌طور کامل از توافق هسته‌ای خارج شود و تلاش خود را برای توسعه سلاح‌های اتمی پیش ببرد. دولت ترامپ اما می‌گوید دلیل خروج از برجام و بازگرداندن تحریم‌هایش علیه ایران این است که تعلیق تحریم‌ها یک جریان اصلی درآمد برای ایران گشود که با استفاده از آن به تدریج بر محدودیت‌ها در مورد فعالیت‌های هسته‌ای خود غلبه کند.برخی تحلیلگران با استناد به برخی تاکتیک‌های رویه‌ای، موانع حقوقی را پیش روی آمریکا می‌دانند. از جمله اینکه صلاحیت آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه توسط سفیر اندونزی به‌عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت رد شود. دوم، اعضای شورای امنیت می‌توانند با عدم حضور در جلسه مانع تصویب صورت‌جلسه توسط آمریکا شوند و این اتفاق باعث می‌شود آمریکا نتواند فرصت ۳۰ روزه را کلید بزند.
بیانیه وزیران اروپایی
وزیران خارجه سه کشور اروپایی عضو برجام با رد اقدام آمریکا در به کارگیری مکانیزم ماشه، تاکید کردند از این اقدام که با تلاش‌های آنها برای حفظ برجام ناسازگار است، حمایت نمی‌کنند. هایکو ماس وزیر خارجه آلمان، ژان ایو لودریان وزیر خارجه فرانسه و دومینیک راب وزیر خارجه انگلیس عصر پنج‌شنبه با صدور بیانیه مشترکی افزودند: سه کشور متعهد هستند روند و سازوکارهایی را که پایه و اساس چندجانبه‌گرایی را تشکیل می‌دهند، حفظ کنند. وزیران سه کشور اروپایی با تاکید بر حفظ اقتدار و اعتبار شورای امنیت سازمان ملل تصریح کردند: از کلیه اعضای شورای امنیت سازمان ملل می‌خواهیم از هر گونه اقدامی که فقط موجب ایجاد شکاف و اختلاف در شورای امنیت می‌شود یا پیامدهای جدی دارد، خودداری کنند. در این بیانیه آمده است: فرانسه، آلمان و انگلیس متذکر می‌شوند که آمریکا به مشارکت خود در برجام به دنبال خروج هجدهم اردیبهشت ۱۳۹۷ از این توافق، خاتمه داده است. موضع ما در این رابطه به صراحت به رئیس و اعضای شورای امنیت بیان شده است. فرانسه، آلمان و انگلیس در این بیانیه افزوده‌اند: برخلاف مشکلات مهم ناشی از خروج ایالات‌متحده، به برجام متعهد هستیم و اعتقاد داریم که باید مساله عدم رعایت سیستماتیک ایران به تعهدات برجامی خود را از طریق گفت‌وگو بین شرکت‌کنندگان برجام و از جمله از طریق کمیسیون مشترک و استفاده از مکانیزم حل اختلاف، حل کنیم. این اقدام سه کشور اروپایی ناامیدی نماینده آمریکا در سازمان ملل را به دنبال داشته است.
بیانیه مسوول سیاست خارجی اروپا
همزمان با بیانیه سه کشور اروپایی عضو برجام، جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تاکید کرد واشنگتن را نمی‌توان عضو مشارکتکننده در برجام دانست. بورل روز پنج‌شنبه در بیانیه‌ای نوشت ایالات‌متحده روز ۸ مه ۲۰۱۸ به‌طور یکجانبه از توافق هسته‌ای ایران خارج شد و از این رو نمی‌تواند بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار تحریم ایران با استفاده از مکانیزم ماشه شود. هلگا اشمید معاون مسوول سیاست خارجه اتحادیه اروپا نیز عنوان کرده آمریکا حق بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را ندارد. اشمید روز جمعه در توییتی نوشت: پس از آنکه ایالات‌متحده در سال ۲۰۱۸ به‌طور رسمی از برجام خارج شد، این کشور دیگر نمی‌تواند یکی از طرفین برجام به‌منظور بازگرداندن تحریم‌های احتمالی پیش‌بینی‌شده توسط قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل محسوب شود. اتحادیه اروپا به انجام هرکاری برای اطمینان حاصل کردن از حفظ و اجرا شدن کامل توافق هسته‌ای با ایران ادامه خواهد داد.
مخالفت چین و روسیه
همزمان با این تحولات، روسیه و چین نیز با این اقدام آمریکا مخالفت کرده‌اند. دفتر نمایندگی چین در سازمان ملل اعلام کرد: از آنجا که آمریکا از توافق برجام خارج شده است و عضو این توافق نیست لذا صلاحیت دعوت شورای امنیت به استفاده از «مکانیزم ماشه» را ندارد. به گزارش «ایرنا» دفتر نمایندگی چین در سازمان ملل روز جمعه در پیامی در توییتر نوشت: درخواست ایالات‌متحده از شورای امنیت، «اعلان» مشخص شده در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را شامل نمی‌شود و نمی‌تواند مکانیزم فعال‌سازی ماشه را درخواست کند. پیام دفتر نمایندگی چین در سازمان ملل در حالی است که «جانگ جون» سفیر دائم چین در سازمان ملل متحد نیز روز پنج‌شنبه در واکنش به درخواست رسمی آمریکا برای به کارگیری مکانیزم ماشه علیه ایران گفت: آمریکا از برجام خارج شده و این درخواست، غیرقانونی است. همزمان سخنگوی وزارت خارجه چین نیز اعلام کرد آمریکا حقی برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران ندارد چراکه خود این کشور در ابتدا «قول‌هایش را شکسته» بود.نماینده دائم روسیه درسازمان ملل متحد نیز با ارسال نامه‌ای به رئیس شورای امنیت، درخواست آمریکا برای استفاده از مکانیزم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران را نامشروع دانست و به شدت محکوم کرد. واسیلی نبنزیا در این نامه آورده است: من این افتخار را دارم که موضوع فوری مربوط به اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل را مورد توجه شما قرار دهم. نماینده روسیه در سازمان ملل متحد افزود: ما عمیقا نگران تلاش‌های ایالات‌متحده برای برقراری مکانیزم ماشه با استناد به بند ۱۱ قطعنامه فوق هستیم. نبنزیا ادامه داد: ما تلاش‌های طرف آمریکایی را غیرقانونی می‌دانیم زیرا ایالات‌متحده در سال ۲۰۱۸ به‌طور عمدی و رسمی از برجام خارج شد و در این رابطه هیچ مخفی‌کاری هم نداشت. او اضافه کرد: متعاقب آن آمریکایی‌ها بارها قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل و برجام را نقض کردند، بنابراین هرگونه حق استفاده از ابزارهای مقرر در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، از جمله موارد موجود در بند ۱۱ را از بین بردند.
سفر مدیرکل آژانس به تهران
در بحبوحه این تحولات، یک رسانه ژاپنی به نقل از برخی دیپلمات‌ها مدعی شد مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هفته آینده به تهران سفر خواهد کرد. به گزارش «ایسنا» به نقل از ان اچ کی ژاپن، برخی مقامات دیپلماتیک اعلام کرده‌اند رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هفته آینده برای گفت‌وگو با مقامات ارشد ایرانی عازم تهران خواهد شد.
تحلیل وندی شرمن
در ادامه این واکنش‌ها، مذاکره‌‌کننده اصلی آمریکا در توافق هسته‌ای تصریح کرد تنها طرفین مشارکتکننده در برجام قادر به فعال‌سازی مکانیزم ماشه خواهند بود. به گزارش «ایسنا» وندی شرمن روز جمعه به شبکه ام اس ان بی‌سی گفت: برداشت من این است که رئیس‌جمهور بار دیگر به جای آنکه ایران را به انزوا بکشاند، آمریکا را منزوی کرده است. روسیه، چین و اروپا باور دارند که آمریکا حق بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را ندارد. او تصریح کرد: ما به‌طور آشکار در توافق مشخص کردیم تنها طرفین مشارکتکننده در برجام می‌توانند از مکانیزم بازگشت تحریم‌ها استفاده کنند و ترامپ به زبان خود گفته است آمریکا دیگر در برجام شراکت ندارد. از نظر من آمریکا در این زمینه موفق نخواهد شد. اگر آنها حتی بتوانند به طریقی کارشان را پیش ببرند، فکر نمی‌کنم کسی به آنها توجه کند.
نامه ظریف و واکنش مقامات ایرانی
واکنش‌های داخلی به اقدام آمریکا نیز گسترده بوده است. در همین ارتباط وزیر خارجه ایران در نامه‌ای به رئیس دوره‌ای شورای امنیت نوشته است: سازوکار حل اختلاف صرفا در اختیار اعضای واقعی برجام قرار دارد و نه عضو «ابتدایی» که بعدا کناره‌گیری کرده و با اراده و صراحت تصمیم به «پایان مشارکت» گرفته و درصدد تخریب توافق بوده است. ظریف با اشاره به سخنان قبلی مقامات آمریکایی درباره خروج این کشور از برجام نوشت: واژه «مشارکت» صرفا یک عنوان ساده تشریفاتی نیست؛ بلکه، این واژه مستلزم مشارکت در فعالیت و اجرای وظایف، حقوق و تعهدات منطبق با توافقات پیشین است. از این رو، آمریکا از هیچ وجهی در برجام «مشارکت» ندارد.وزیر امور خارجه همچنین در توییتی به مخالفت‌های صورت گرفته با تلاش غیرقانونی آمریکا برای اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران اشاره کرد و نوشت:
یک بار دیگر دولت ترامپ در صحنه جهانی منزوی و رسوا خواهد شد. «محمدجواد ظریف» روز جمعه در حساب کاربری خود در اینستاگرام نوشت: پمپئو (وزیر خارجه آمریکا) به خیال خودش سازوکار بازگرداندن قطعنامه‌های لغو شده شورای امنیت را فعال کرد، ولی همزمان ایران به همراه روسیه، چین، اتحادیه اروپا، آلمان، فرانسه و انگلیس در نامه‌های جداگانه‌ای اقدام دولت ترامپ را غیرقانونی، بدون اثر و کان لم یکن معرفی کردند.وزیر امور خارجه با بیان اینکه «تاریخ شورای امنیت چنین وضعیتی را به‌یاد ندارد»، اظهار کرد: احتمالا امروز هم برخی دیگر از اعضای شورای امنیت موضع مشابهی اتخاذ خواهند کرد و یک بار دیگر دولت ترامپ در صحنه جهانی منزوی و رسوا خواهد شد. ظریف افزود: برخی دلایلی که باعث شده چنین اجماع جهانی علیه دولت ترامپ ایجاد بشود را در متن ۵ صفحه‌ای ضمیمه خلاصه کرده‌ایم.سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز با بیان اینکه آمریکا در اقدامی مغایر با مقررات و قواعد حقوق بین‌الملل و مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، صرفا «درخواست» به رئیس دوره‌ای شورای امنیت ارائه کرده است، گفت: آمریکا هیچ جایگاهی برای چنین اقدامی ندارد و واشنگتن هیچ‌گاه به خواست نامشروع خود نخواهد رسید.همزمان مجید تخت‌روانچی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل عنوان کرد: آمریکا در تلاش برای احیای قطعنامه‌های خاتمه یافته ناکام مانده و فقط خود را بیشتر منزوی می‌کند. در ادامه سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه اعلانیه آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه را بی‌اعتبار و بی‌ارزش خواند و عنوان کرد: اطمینان داریم شورای امنیت به آمریکا اجازه نخواهد داد که از قطعنامه ۲۲۳۱ سوءاستفاده کند.
