اروپا و گزینه‌های جایگزین در رابطه با ایران
ایران اعلام کرد که با این «پنجمین و آخرین» قدم در عقب‌نشینی تدریجی از تعهدات برجامی، دیگر به مفاد توافق هسته‌ای در رابطه با سانتریفیوژها و غنی‌سازی اورانیوم پایبند نخواهد بود. ایران در عین حال اعلام کرده این فاز و فازهای قبلی عقب‌نشینی از برجام یک مساله قابل برگشت است و همچنین، قصد ندارد بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تاسیسات هسته‌ای کشور را محدود کند. اما دولت‌های اروپایی می‌گویند که آخرین گام ایران نقض شدید توافق بوده است. آلمان، فرانسه، بریتانیا، سه کشور اروپایی امضاکننده برجام، پس از هشدار به ایران در پی گام پیشین در عقب‌نشینی از تعهدات برجامی در نوامبر ۲۰۱۹، اکنون مکانیزم حل اختلاف در برجام را به اجرا گذاشته‌اند که هدف از آن رسیدگی به موارد احتمالی نقض توافق است.
طبق مکانیزم حل اختلاف در برجام، امضاکنندگان باقی مانده در توافق پس از خروج ایالات‌متحده در سال ۲۰۱۸، یعنی E۳، روسیه، چین و ایران، دست‌کم ۳۰ روز فرصت دارند تا اختلافات میان خودشان را حل‌وفصل کنند و اگر نتوانند بر سر راه‌حل اساسی یا تمدید این مهلت به توافق برسند، هر یک از امضاکنندگان می‌توانند مساله اختلاف را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهند. آنگاه شورای امنیت یک ماه فرصت خواهد داشت تا به قطعنامه مربوط به تمدید تعلیق تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران که از زمان حصول برجام در سال ۲۰۱۶ به اجرا در آمده است، رای دهد و از آنجا که دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده، قطعا از حق وتو برای مسدود کردن این قطعنامه استفاده می‌کند، رسیدن اختلاف به شورای امنیت به معنای محکوم کردن برجام به اعدام خواهد بود.
با این حال، اگر E۳، روسیه، چین، ایران و اتحادیه اروپا از مکانیزم حل اختلاف در برجام برای هدف حقیقی آن استفاده کنند، لزوما چنین اتفاقی رخ نخواهد داد. هیچ‌کدام از آنها خواستار پایان برجام نیستند. اما هنوز معلوم نیست که آیا امکان نجات توافق پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده در ماه نوامبر وجود دارد یا خیر؛ و تقریبا با اطمینان می‌توان گفت که برجام دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ دوام نخواهد آورد. درک این مساله به تدریج سبب ایجاد نوعی اجماع در میان امضاکنندگان اروپایی برجام و دیگران درباره این مساله شده که باید یک‌سری مناسبات پسابرجامی مدنظر قرار بگیرند. اگرچه بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، «توافق ترامپ» با ایران را خواستار شده، اما رهبران E۳ مشترکا از لزوم تعریف «چارچوب بلند مدت برای برنامه هسته‌ای ایران» سخن گفته‌اند.
پویایی فعلی در منطقه می‌تواند فرصت لازم برای مذاکرات سازنده بر سر چنین چارچوبی را فراهم آورد. تشدید استراتژیک تنش‌ها از تابستان گذشته به‌ویژه حملات ماه سپتامبر به تاسیسات نفتی سعودی و ترور و به شهادت رساندن سردار سلیمانی در ماه ژانویه نشان دادند که رویارویی نظامی تا چه اندازه می‌تواند نزدیک باشد. در نتیجه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس که پیش‌تر ترامپ را به موضع‌گیری سختگیرانه علیه ایران ترغیب کرده بودند، صریحا کاهش تنش‌ها را خواستار شدند. به علاوه، گروه‌های مختلفی که پیش‌تر از مذاکره خودداری می‌کردند نیز مشغول گفت‌وگو شده‌اند یا دست‌کم به آمادگی لازم برای انجام این کار رسیدند: امارات‌متحده‌عربی با ایران، سعودی‌ها با حوثی‌ها در یمن و با قطر، و سعودی‌ها و ایرانی‌ها با یکدیگر. ماه اوت گذشته در زمان اجلاس گروه ۷ حتی به نظر می‌رسید که ترامپ و ایران هم برای نوعی تعامل دیپلماتیک آماده هستند. با این حال، محافظه‌کاران و اصولگرایان در تهران و واشنگتن مانع پیشروی‌های بیشتر شدند و مسیر سوئیس متعاقبا به تبادل زندانی بین ایران و آمریکا انجامید که نشان داد با کمک دوستان یا شرکا، درک اساسی دوجانبه امکان‌پذیر است. ترامپ حتی به‌دلیل «مذاکرات بسیار منصفانه» از ایران تشکر کرد و آن را «پیش‌درآمدی برای اقدامات بعدی» خواند.
دولت‌های اروپایی باید به تلاش برای تسهیل گفت‌وگوهای مستقیم بین ایالات‌متحده و ایران ادامه دهند. در عین حال، باید از مکانیزم حل اختلاف در برجام برای بحث درباره اقدامات فوری در کاهش تنش‌ها و همچنین کشف مسیرهای محتمل به سمت یک توافق متعاقب برجام یا جایگزینی برای آن در صورت فروپاشی، استفاده کنند. لازم است در این مباحثات به چگونگی تحقق پیشنهاد فرانسه که در ابتدا مورد تایید ترامپ نیز قرار گرفته بود مبنی بر تخصیص یک خط اعتباری اروپایی برای کمک به تسهیل فشار اقتصادی ایران و همچنین چگونگی غلبه بر مقاومت فعلی ایالات‌متحده در برابر این ایده پرداخته شود. ایران می‌تواند با عمل به برخی از تعهدات برجامی که اخیرا از آنها عقب‌نشینی کرده، از چنین اقدامی پشتیبانی کند. در مذاکرات گسترده‌تر می‌شود بر خطوط زمانی و تدابیر محدودیت‌های داوطلبانه فعالیت‌های هسته‌ای ایران پس از انقضای «بندهای غروب برجام» متمرکز شد. ایالات‌متحده نیز در نهایت باید بخشی از هر گونه توافق جدید باشد و ایران به ضمانت مبنی بر لغو تحریم‌ها توسط دولت آتی ایالات‌متحده نیاز دارد. تصویب هر گونه توافقی توسط کنگره برخلاف کاری که دولت باراک اوباما درباره برجام انجام نداد، می‌تواند توافق را مستحکم‌تر کند. این امر مستلزم رسیدگی به نگرانی‌های عمده قانون‌گذاران آمریکایی مانند دوام تعهدات ایران است که مقامات ایرانی گفته‌اند در صورت تحقق برخی شرایط دیگر به‌ویژه «آتش‌بس اقتصادی» آماده مذاکره بر سر آن هستند. هرگونه توافقی با ایران باید همچنان مبتنی بر مساله کنترل تسلیحاتی باشد و بهتر است به دیگر موضوعات مربوط به حاکمیت ارضی، امنیت و ایمنی مانند مسلح کردن گروه‌های شبه‌نظامی متحد، گسترش برنامه موشکی یا ایمنی آبراهه‌ها در چارچوب منطقه‌ای مورد بررسی قرار بگیرند.
با توجه به تمایل اکثر بازیگران منطقه‌ای به کاهش تنش‌ها، احتمالا اکنون زمان مناسبی برای پیشروی فراتر از مذاکرات دو جانبه و آغاز یک کنفرانس منطقه‌ای برای اعتمادسازی و ایجاد امنیت و همکاری است. چنین روندی می‌تواند مذاکرات هسته‌ای جدید و احتمالا طولانی بین ایران و قدرت‌های مهم بین‌المللی را تقویت و احتمالا طولانی‌تر کند.
منبع: پراجکت سیندیکت / دیپلماسی ایرانی
