پاسخ به سه پرسش حمله تروریستی تهران

کامران کرمی- سعیده سادات فهری: ۴ روز پس از حملات تروریستی ۱۷ خرداد عناصر داعش در تهران که به مجروح و شهید شدن تعدادی از هموطنان انجامید، همچنان سوالات درخصوص کم و کیف این دو عملیات، در فضای افکار عمومی و رسانه‌ای کشور مطرح است. پرسش‌هایی چون: چرا داعش تاکنون دست به عملیات نزده بود؟ چرا عناصر داعش نمادهای انقلابیت و جمهوریت نظام را هدف قرار دادند؟ و چرا شکل حمله تروریستی داعش در تهران با عملیات‌های کلاسیک داعش در اقصی نقاط جهان به‌خصوص اروپا تفاوت داشت؟ «دنیای اقتصاد» در گزارشی تحلیلی به این پرسش‌ها پاسخ داده است.

چرا تاکنون دست به عملیات نزده بودند؟

از آنجا که بیش از ۳ سال از فعالیت گروهک تروریستی داعش در عراق و سوریه می‌گذرد و در این مدت شاهد گسترش نفوذ داعش و تاسیس دولت اسلامی خودخوانده بوده‌ایم، این سوال مطرح شده که چرا عناصر این گروه نتوانسته بودند تاکنون که در اوج قدرت بودند، عملیات ترور در ایران انجام دهند و حال در شرایط کنونی که این گروه در عراق و سوریه عقب‌نشینی‌های گسترده‌ای انجام داده و روزهای سختی را می‌گذراند، چطور موفق به عملیات تروریستی در ایران می‌شوند؟ پاسخ به این پرسش را باید در چند عامل اساسی جست‌وجو کرد.

عامل اول؛ این موضوع است که بسیاری از عملیات‌های تروریستی داعش از سوی شهروندان همان کشورها که جذب ایدئولوژی داعش شده بودند، صورت گرفته است. به عبارت دیگر نیروهای محلی داعش نقش بسیار مهمی در ترویج این ایدئولوژی و ایجاد رعب و وحشت داشته‌اند. عملیات‌های تروریستی در فرانسه، بلژیک، انگلیس، آمریکا و دیگر مناطق نشان می‌دهد که شهروندان همان کشورها که به داعش پیوسته بودند، این حملات را انجام داده‌اند. در ایران به‌دلیل افتراق‌های ایدئولوژیک مردم با اندیشه داعش، عدم شکاف‌های قومی و مذهبی حاد تولید‌کننده نارضایتی عمومی، بهره‌مندی نسبی مردم از امکانات اقتصادی و ثبات سیاسی، زمینه مناسب برای سربازگیری و جذب نیرو از سوی داعش بسیار کم بوده است و انگیزه نیروهایی که جذب داعش شده‌اند، عمدتا در سطح فردی و نه گروهی (مذهبی و قومی-زبانی) قابل تحلیل هستند. عامل دوم؛ حساسیت‌های مردمی و دولتی نسبت به هرگونه مراوده با داعش است. در سطح عمومی جامعه به‌دلیل همان افتراق‌ها و تفاوت‌های ذکر شده، اندیشه داعش به‌عنوان اندیشه‌ای دهشتناک، زمان پریش و وحشیانه میان مردم شناخته می‌شود. همچنین در سطح دولتی و حکومتی نیز نسبت به هرگونه مراودات و ترویج و تبلیغ این گفتمان حساسیت‌ها بسیار بالا است. عامل سوم؛ اشراف اطلاعاتی و چتر امنیتی گسترده نیروهای امنیتی و انتظامی ایران در مناطق به‌خصوص مرزی و ورودی‌ها و خروجی‌های مرزی و شهری بوده است. این قدرت اطلاعاتی که خود را در شناسایی، کنترل و حذف و منهدم کردن شبکه‌ها و گروهک‌های تروریستی نشان داده، باعث شده تا از همان اوایل رشد و نمو داعش، بسیاری از شبکه‌های این گروه در تهران و دیگر شهرهای ایران خنثی و منهدم شود و از این‌رو شاهد وقوع عملیات تروریستی نباشیم.

چرا نمادها مورد هدف قرار گرفت؟

یکی از اصلی‌ترین اهداف تروریست‌ها در فرآیند عملیات‌های خود، حمله به نمادهای کشور مورد حمله است. از آنجا که نمادها نقش مهمی در باورهای شهروندان ایفا می‌کنند، پرواضح است که تروریست‌ها بخواهند آن‌ را در دستور کار خود قرار دهند. در حمله تروریستی روز چهارشنبه تهران دیدیم که حمله به حرم مطهر امام خمینی(ره) به‌عنوان نماد انقلابیت و مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نماد جمهوریت نظام در دستور کار تروریست‌ها قرار گرفت. ترکیب این دو نماد که در پیوند با یکدیگر به ماهیت جمهوری اسلامی شکل و معنا می‌بخشد، یکی از اصلی‌ترین اهداف تروریست‌ها در طول دهه‌های اخیر به‌خصوص مقطع زمانی کنونی برای ضربه زدن بوده است. این مساله حتی به موضوع مخالفت با انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری و مشارکت بالای مردمی از آن نیز بر می‌گردد. از آنجا که بخش عمده‌ای از منطقه خاورمیانه درگیر بحران و بی‌ثباتی و دولت‌های ورشکسته است و در بخش دیگری از آن حکومت‌های پادشاهی و دیکتاتوری حکومت می‌کنند، پذیرفتن دولتی باثبات، مردمی و بهره‌مند از ابزارهای دموکراتیک برای تروریست‌ها سخت و در عین حال کینه‌آور است. بنابراین در این فضا حمله به نمادهای هویت‌دهنده به انقلابیت و جمهوریت نظام معنا پیدا می‌کند و نشان می‌دهد که طراحی این عملیات با درک از این موضوع و پیامدهایی که می‌توانست داشته باشد، صورت گرفته است.

تفاوت این عملیات با عملیات‌های قبلی؟

به‌طور کلی سازماندهی عملیات‌های تروریستی داعش بسته به محیط و زمان، شکل خاص خود را خواهد داشت. در واقع، عملیات‌های خارج از مرزهای داعش دارای پشتیبانی استراتژیک، آموزش و سرمایه‌گذاری با هدف وارد کردن بیشترین تلفات ممکن است که طراحی و زمانبندی آن از سوی مورد اعتمادترین افراد صورت می‌گیرد. همچنین این عملیات با مشارکت یا دستکم نظارت مستقیم بر اهداف، زمان و استراتژی حملات و توسط مسوولان مکلف از محیطی که قرار است هدف قرار بگیرد صورت می‌گیرد. در بسیاری از عملیات‌های عناصر داعش که در کشورهای اروپایی صورت گرفته، داعش با استراتژی هراس‌افکنی و ترویج فرهنگ خشونت از طریق حمله به مراکز عمومی همچون فروشگاه‌ها، مترو و مراسم عمومی سعی در القای این بیم و هراس داشته است. در همین خصوص روزنامه نیویورک‌تایمز به نقل از مقام‌های اطلاعاتی آمریکا و اروپا نوشته است که حملات تروریستی در پاریس و ساقط شدن یک ایرباس مسافربری روسیه در صحرای سینا و حملات بروکسل و همچنین حملات اخیر لندن، نتیجه یک نقشه طراحی شده از سوی یک بال از رهبری داعش برای ضربه زدن به اهداف خارجی است. اما در ایران به‌خاطر مسائل امنیتی و همچنین کم‌تاثیر بودن عملیات در فضای عمومی و در سطح جامعه، ‌باید مکان‌هایی مورد حمله قرار می‌گرفت که بتواند این تاثیرگذاری را در شعاع گسترده‌تری نمایان سازد. همچنین باید اضافه کرد، از آنجاکه ضریب نفوذ عناصر داعش و امکان تکرار حملات تروریستی در ایران به نسبت کشورهای غربی کمتر بوده، در اندیشه رهبران و عناصر داعش این ذهنیت وجود داشته که باید در کوچک‌ترین فرصت نظام را متحمل بیشترین هزینه کرد. از این‌رو سوال‌هایی همچون چرا حملات تروریستی در مترو یا در مناطق پر‌ازدحام تهران صورت نگرفت، از این زاویه روشن و پاسخ داده می‌شود.

اهداف پیدا و پنهان داعش از حمله تروریستی به تهران

رحمان قهرمان‌پور
کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه　

اتفاقات تروریستی اخیر در ایران با تحولات منطقه از جمله قطع روابط عربستان، امارات و مصر با قطر خیلی بی‌ارتباط نیست. درواقع به‌واسطه نزدیک بودن زمان این دو تحول این احتمال می‌رود که ارتباطی بین آنها باشد اما اینکه این ارتباط چگونه است هنوز مشخص نیست و شاید نیاز به جمع‌آوری برخی داده‌ها داشته باشد. انجام این عملیات‌های تروریستی در این مقطع بدون هماهنگی‌های اطلاعاتی دقیق ممکن نبود و بنابراین می‌توان گفت ارتباطاتی میان آنها وجود دارد. اما نمی‌توان به صورت دقیق راجع به این مساله اظهارنظر کرد بنابراین باید منتظر باشیم و ببینیم که نهادهای امنیتی و اطلاعاتی چه تحلیلی در این خصوص دارند و چه یافته‌هایی را ارائه خواهند کرد. در این بین بعضا این سوال مطرح می‌شود که چرا داعش مکان‌هایی چون مجلس شورای اسلامی و حرم مطهر امام (ره) را برای عملیات تروریستی انتخاب کرد. به نظر من بررسی این موضوع بستگی به آن دارد که چه برداشتی از این نمادها داشته باشیم؛ یکی از این نمادها، نماد دموکراسی پارلمانی و مشروعیت در ایران است. زیرا مجلس از زمان مشروطیت تا به امروز نماد مشروعیت، حضور مردم در عرصه سیاست و تلاش مردم برای حاکمیت قانون و ایجاد دموکراسی بوده است. بنابراین حمله به این محل درواقع حمله به دموکراسی و مردم‌سالاری دینی است و حمله‌کنندگان نشان دادند که آنها هیچ اعتقادی به مردم سالاری دینی ندارند. مکان دیگر یعنی حرم مطهر نیز نماد انقلاب اسلامی و بنیانگذار آن است و تروریست‌ها با این اقدام می‌خواستند مخالفت خود را با انقلاب نشان دهند. بنابراین می‌توان گفت انقلاب اسلامی و مردم‌سالاری دینی دو هدف عمده تروریست‌ها در حملات اخیر بوده است. در این میان به نظر می‌رسد برخی کشورهای منطقه بی‌میل نیستند که ایران را وارد نوعی بحران و تنش منطقه‌ای کنند. اما چگونگی تاثیرگذاری بازیگران منطقه‌ای بر این تحولات، مساله‌ای است که احتمالا طی هفته‌های آینده مشخص خواهد شد. در این مقطع لازم است که ایران هوشیاری و خونسردی‌اش را کاملا حفظ کند. زیرا هدف اصلی تروریست‌ها از این‌‌گونه عملیات‌ها آن است که یک جو ترس و وحشت ایجاد کنند اما تاکنون به هدف‌شان در ایران دست نیافته‌اند. بنابراین حفظ خونسردی بسیار مهم است و در کنار آن باید نسبت به تحولات منطقه کاملا هوشیار بود. زیرا برخی از کشورها مایل به کشاندن ایران به نوعی تنش و درگیری هستند و ایران باید به این مساله توجه داشته باشد و این فرآیند را شناسایی کند. طی هفته‌های آینده نقش کشورهایی که در پشت صحنه این اقدامات بودند و چگونگی هدایت تروریست‌ها مشخص خواهد شد و در آن زمان، جمهوری اسلامی می‌تواند استراتژی بهینه و راهکار مناسب را برای جلوگیری و برخورد با این تنش‌ها اتخاذ کند.

تلفیق عملیاتی داعش و منافقان

احمد موثقی
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران

با توجه به سابقه ایران و تجربه‌ای که کشور در برخورد با جریانات تروریستی دارد، مهارت‌ها و کنترل دقیق‌تری در داخل در مقابله با این‌گونه اتفاقات وجود دارد. به‌ویژه از نظر مرزی این کنترل بسیار شدید است و نیروهای سلفی و افراطی برخلاف کشورهای دیگر راهی برای ورود به ایران ندارند. همچنین به سادگی نمی‌توانند اسلحه و مهمات وارد کشور کنند؛ درواقع فقط در اوایل انقلاب سلاح به دست مردم رسید و بعد نیز جمع‌آوری شد. امروز فقط برخی نقاط کور در سیستان و بلوچستان وجود دارد که بعضا تحرکاتی صورت می‌گیرد. بنابراین با توجه به کنترل مرزها امکان عملیات گسترده‌تر از سوی آنها وجود نداشت. ضمن آنکه به نظر می‌رسد که عملیات داعش بیشتر جنبه سیاسی و نمادین داشته تا عمومی و اجتماعی و به همین خاطر آنها سمبل حاکمیت را هدف قرار دادند. از سوی دیگر عناصری که در ایران عملیات انجام دادند ایرانی بودند این در حالی است که جریانات سلفی در منطقه، اروپا و آمریکا اغلب عرب هستند و عنصر ایرانی نداریم که به نحو چشمگیری گرایشات داعشی داشته باشد. در نهایت اینکه تفاوت عمده این عملیات داعش با دیگر عملیات‌هایش آن بود که این عملیات شبیه عملیات‌های تروریستی گذشته واقع شده در ایران بود و به نوعی می‌توان گفت تلفیقی از عملیات گروهک منافقین و داعش بود. بنابراین شاید این سناریو خیلی نامحتمل نباشد که داعش برای انجام این عملیات با شبکه‌های سابقه‌دار گذشته در ایران ارتباط و لینک برقرار کرده است.