صف‌بندی‌های جدید در خاورمیانه

کامران کرمی: کارشناسان آزادسازی شرق حلب از معارضین مسلح را نقطه عطفی در بحران فرسایشی سوریه می‌دانند. این رویداد که برتری نظام سوریه و متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی آن را به‌دنبال داشته است، می‌تواند توفیقات میدانی را در روند حل سیاسی بحران ادامه و گسترش دهد. به‌خصوص که برگزاری نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه در مسکو توانست این گزاره را تقویت کند. از این‌رو چنین وضعیتی باعث خواهد شد تا جبهه رقیب به‌خصوص عربستان سعودی که از همان آغازین روزها، این صحنه آشفته را فرصتی مناسب برای دفع امواج خیزش‌های جهان عرب و تضعیف یکی از حلقه‌های مهم مقاومت در سطح منطقه می‌دید، به سمت چاره‌جویی یا پذیرش واقعیت‌های موجود هدایت شود. به‌خصوص با توجه به این موضوع که بازیگران دیگر از جمله مصر معتقد به راهکار سیاسی بوده و راه خود را از تروریست‌ها جدا کرده‌اند، این سوال مطرح شده که با توجه به اینکه ائتلاف‌ها و صف‌بندی‌های جدیدی در حال رخ‌دادن است و همچنین ریاض و قاهره بر سر دمشق اختلاف‌نظرهای جدی‌ دارند، آیا ائتلاف چهارجانبه ایران، سوریه، ترکیه و مصر امکان‌پذیر است، و اگر مقدور باشد تاثیر آن بر نظم منطقه و بحران سوریه چگونه خواهد بود.

از ابتدای شکل‌گیری بحران سوریه شاهد قطب‌بندی بازیگران منطقه‌ای و متعاقب آن بین‌المللی بوده و هستیم. در واقع سوریه را می‌توان صحنه تسویه حساب‌های سیاسی میان قدرت‌ها دانست. برخی از این بازیگران با متحمل شدن هزینه‌های میلیارد دلاری درصدد بودند تا علاوه بر سوار شدن بر امواج بحران، رقبای خود را در روند تضعیف قرار دهند. در همین خصوص عربستان سعودی از جمله بازیگران مهم و ذی‌نفوذ در بحران سوریه بود که نقش مهمی در پیشران‌های بحران در سوریه داشته و حمایت‌های مالی و تسلیحاتی آن از نیروهای اپوزیسیون و معارض بر سطح و دامنه بحران افزوده است.

اما فراز و فرودهای بحران از جمله صرف نظر کردن آمریکا از تغییر رژیم در سوریه، اختلافات داخلی میان جبهه مخالفان اسد و ابتکار عمل متحدان منطقه‌ای سوریه یعنی روسیه و ایران باعث شد تا تلاش‌های عربستان در عمل معطوف به نتیجه نباشد، میلیاردها دلار هزینه بر جای بگذارد، به جولان داعش و گروه‌های تروریستی بینجامد و فروپاشی نظم پیشین و گسترده شدن آشوب منطقه‌ای را به‌دنبال داشته باشد. از این زاویه است که سوریه کنونی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در فردای خیزش‌ها و بحران‌های خاورمیانه ایفا خواهد کرد که به صف‌بندی‌های جدید در نظام منطقه‌ای منجر خواهد شد.

چراغ سبز ترکیه

در چنین فضایی شاهد برخی تغییر مواضع از سوی ترکیه هستیم. کشوری که نقش آن در آرامش یا بحرانی شدن مناطق شمال غربی سوریه تعیین‌کننده است و قرار گرفتن آن در یکی از ائتلاف‌ها و صف‌بندی‌های منطقه‌ای می‌تواند بر نحوه رقم خوردن معادلات میدانی نقش مهمی داشته باشد. برگزاری نشست سه‌جانبه موسوم به گروه سه در مسکو که با حضور ایران و روسیه به‌علاوه ترکیه صورت گرفت و نتایج مهمی برای وضعیت کنونی و آینده حلب داشت، در واقع بخشی از نگاه در حال تغییر ترکیه نسبت به بحران سوریه است. سرایت امواج بحران به داخل ترکیه که این کشور را مستعد درگیری‌های فرقه‌ای کرده است، باعث شده تا مقامات این کشور نسبت به تقویت راهکار سیاسی و نه نظامی چراغ سبز نشان دهند.

حمایت مصر از راهکار سیاسی

در سوی دیگر ماجرا نیز مصر قرار دارد. بازیگری مهم و تعیین‌کننده در جهان عرب که به‌واسطه خیزش‌های عربی و آشفتگی سیاسی و کودتای نظامی از چرخه دولت‌های قدرتمند خاورمیانه خارج شده بود و مجددا در تلاش است تا با رویکردهای موازنه‌گر و ائتلافی به بازیابی قدرت خود مبادرت ورزد. از همین زاویه است که رویکردهای مصر در سوریه و تمایل این کشور به تقویت راهکار سیاسی باعث شده تا خشم عربستان سعودی را برانگیزد. عربستان به‌دنبال این بود که قاهره را در منظومه خود قرار دهد تا بتواند فشار را بر اسد دوچندان کند. حتی در مورد یمن نیز به‌دنبال آن بود که از توان و ظرفیت مصر برای ساقط کردن حوثی‌ها استفاده کند که عملا با بی‌میلی مصر مواجه شد.

بنابراین، حتی اگر شاهد ورود مصر به ائتلاف متحدان اسد نباشیم، همین میزان حمایت از راهکار سیاسی و دوری از عربستان و بی‌میلی نسبت به راهکار نظامی باعث خواهد شد تا وضعیت برای ریاض به مراتب سخت‌تر شود. این موضوع در ماهیت بحران و نحوه ائتلاف‌بندی‌ها نیز تاثیر خود را برجای خواهد گذاشت. به‌خصوص که ایران همواره به نقش مثبت مصر در حل بحران سوریه تمایل داشته و آمادگی خود را برای از سرگیری روابط با این کشور اعلام کرده است. موضوعی که در میان مطبوعات و نخبگان مصری نیز بازتاب داشته و در زمانی که اختلافات ریاض و قاهره بر سر موضوعات مختلف به سطح آمده و گسترده شده است، زمینه‌ها برای تغییر در روابط ایران و مصر به‌عنوان دو تمدن کهن بیش از پیش فراهم شده است. تا جایی که برخی منابع مصری از سفر احتمالی وزیر خارجه یا اقتصاد مصر به تهران در ماه‌های آینده خبر داده‌اند.

چشم‌انداز پیش‌رو

اگرچه صحبت از ائتلاف چهارگانه ایران، روسیه، ترکیه و مصر در تقابل با آمریکا، متحدان غربی و عربستان سعودی امری خوش‌بینانه و ساده‌انگارانه است، اما نشانه‌های حمایت مصر و ترکیه از راهکار سیاسی که موردنظر متحدان نظام سیاسی سوریه است، وجود دارد. این ائتلاف چهارگانه در حال شکل‌گیری، به وضوح می‌تواند نگرانی عربستان و بازیگران غربی از تغییر مواضع ترکیه به سوی ایران و روسیه را به دنبال داشته باشد. بنابراین در زمانی که ایران و روسیه توانسته‌اند عملیات میدانی در حلب را به نحوی رقم زنند که در راستای توفیقات نظام سیاسی سوریه رقم بخورد و از سوی دیگر با برگزاری مذاکرات مهم سه‌جانبه در مسکو، ترکیه را وارد این روند سازند، سوالی که خودنمایی می‌کند این است که نحوه مواجهه بازیگران غربی و عربستان با تحولات کنونی چگونه خواهد بود- و این امر چه تاثیری در حل بحران سوریه به جا خواهد گذاشت؟

پاسخ به این پرسش‌ها با توجه به متغیرهای زیادی که در بحران سوریه ایفای نقش می‌کند، امر دشواری است، اما اگر روند پیروزی‌های میدانی متحدان نظام سوریه حفظ و تداوم داشته باشد و همچنان شاهد بی‌میلی و عدم تمرکز آمریکا درخصوص سوریه باشیم، می‌توان گفت که زمینه‌ها برای تغییر زمین بازی و ورود به راهکارهای سیاسی بیش از پیش تقویت خواهد شد. در این میان نقش ترکیه با توجه به موقعیت جغرافیایی آن بیش از پیش تعیین‌کننده خواهد بود. از سوی دیگر با توجه به تشتت آرا و اختلاف نظرها میان معارضان و همچنین نتیجه بخش نبودن تجهیز آنها از سوی برخی دولت‌های عربی، شاهد ضعیف شدن بیشتر آنها و تقویت معارضان سیاسی خواهیم بود که خود به معنی گفت‌وگو برای فراهم کردن دوران انتقالی و برگزاری انتخابات خواهد بود. در چنین شرایطی بازیگران غربی و عربی مجبور به پذیرش واقعیت‌های موجود صحنه سوریه خواهند شد.