«عباس عبدی» و «محمد مهاجری» در گفتوگو با «دنیایاقتصاد» نحوه مواجهه دولت با اعتراضات را بررسی کردند
رویکرد شناسایی اعتراضات
اعتراضات اقتصادی از هفتم دی آغاز شد. بعدازظهر روز یکشنبه، فروشندگان بازار موبایل در اعتراض به افزایش بیرویه نرخ ارز اعتراض را از مرکز پایتخت در خیابان حافظ شروع کردند. کسبه کرکره مغازهها را پایین کشیدند و در مقابل دو پاساژ علاءالدین و چارسو صفوف اعتراض شکل گرفت. از روز بعد، اعتراض به سایر نقاط تهران از جمله بازار 15 خرداد، شوش، حسنآباد، شادآباد و... نیز کشیده شد. اعتراضات پراکندهای نیز طی دو روز گذشته در شهرهای همدان، شیراز، یزد، کرمانشاه، اهواز، ملارد، فسا، فولادشهر، سبزوار و... شکل گرفت. دانشجویان در برخی دانشگاهها مثل تهران، بهشتی، علامه، خواجه نصیر، امیرکبیر و... نیز با مردم همراه شدند.
اما واکنشها به این اعتراضات چه بود؟ گزارشها و ویدئوهای منتشر شده در فضای مجازی حاکی از حضور نیروی انتظامی برای کنترل تجمعات است. همچنین پرتاب گاز اشکآور و بازداشت تعدادی از معترضان به صورت غیررسمی گزارش شده است. در برخی موارد مثل پاساژ علاءالدین و چارسو نیز کسبه گزارش کردهاند که از اتحادیه با آنها تماس گرفته و خواستهاند که مغازهها را باز کنند. با این حال دولت از همان ساعات اولیه تلاش کرد واکنشی همدلانه با معترضان داشته باشد. مسعود پزشکیان، رئیسجمهوری در شبکه ایکس نوشت که معیشت مردم دغدغه هر روز اوست و تاکید کرد به وزیر کشور ماموریت داده تا با نمایندگان معترضان در مورد مطالباتشان گفتوگو کند تا دولت نسبت به آنها پاسخگو باشد. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت نیز یک روز پس از اعتراضات در نشست خبری تاکید کرد که دولت اعتراضات را به رسمیت میشناسد و واکنش مردم به وضعیت معیشت و اقتصاد را امری طبیعی میداند. او البته به اعتراضات مسالمتآمیز به عنوان حق شهروندی اشاره کرد. اشاره او به اصل 27 قانون اساسی بود که بر مبنای آن «تشکیل اجتماعات و راهپیماییها، بدون حمل سلاح، به شرط آنکه مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است.» همچنین جعفر قائمپناه، معاون اجرایی رئیسجمهور هم با عذرخواهی از مردم به دلیل تورم 40 درصدی بر شنیدن صدای مردم تاکید کرد.
مردمی که حق اعتراض دارند
برخورد با اعتراضات معیشتی اغلب در ابتدای شکلگیری آرامتر از سایر اعتراضات بوده است. وضعیت معیشتی و نرخ دلار که باعث شکلگیری اعتراضات اخیر شده تا این لحظه همدلی دولت با معترضان را به همراه داشته است. عباس عبدی، تحلیلگر سیاسی و روزنامهنگار در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» معتقد است این امر که اعتراضات وجه اقتصادی و مدنی داشته در نوع برخورد دولت بیتاثیر نیست، اما او در مورد دلایل دیگر شیوه برخورد با اعتراضات اخیر توضیح داد: «یکی از دلایل میتواند این باشد که این اعتراضات وجه اقتصادی و مدنی داشته و هنوز به سیاست کشیده نشده است. همچنین به همین دلیل تصور بر این بوده که مخاطب اعتراضات بیشتر دولت است تا کل حاکمیت. شاید پوشش دادن رسانههای رسمی مثل صداوسیما هم به همین دلیل بود.
اما دلیل اصلی برخورد همدلانه دولت با معترضان، حسی است که نسبت به ماجرا داشت. آنها را معترضانی دید که حق اعتراض دارند. در مقام انکار و سرکوب نبود. پزشکیان هم چند بار تاکید کرده که من جلوی مردم نمیایستم. همچنین در ادبیات رسمی دولت شاهد توصیف اعتراضات به عنوان «توطئه دشمن» نبودیم که این خواه ناخواه به تلطیف اعتراضات کمک میکند. این برخورد همدلانه و پیگیرانه را در اتفاق مربوط به خودسوزی یک جوان در خوزستان هم شاهد بودیم. پزشکیان نیامده که درگیری و دعوا راه بیندازد. از همه مهمتر نیامده که به هر قیمتی بماند. امری که در میان سیاستمداران اصولگرا کمتر دیده میشود. این رفتار دولت هم احتمالا در بقیه بخشهای حاکمیت موثر است.
اما آیا باید رویکرد دولت را از حاکمیت جدا دانست و در صورت تداوم اعتراضات منتظر برخورد سختتر بود؟ عبدی این طور به این سوال پاسخ داد: «ما نمیدانیم که بخشهای غیر از دولت در مورد اعتراضات چه در ذهن دارند. اما تا اینجا شاهد رفتار همدلانه دولت با معترضان بودهایم. اینکه آیا باید رویکرد حاکمیت را از دولت در این خصوص جدا کرد یا نه؟ شاید بتوان گفت هم نه به این دلیل که بالاخره دولت در همین حاکمیت کار میکند و برای مردم هم چندان جدا از هم در نظر گرفته نمیشود و هم بله میشود حسابشان را جدا کرد چون این دولت با رای مستقیم مردم و همراهی آنها در انتخابات روی کار آمده است. البته هنوز به شکل قطعی نمیتوان گفت که اعتراضات صرفا به دلیل مساله معیشتی بوده و باید نگاهی به تقارن این اعتراضات با سفر نتانیاهو به فلوریدا هم داشت که سوالبرانگیز است. البته در برخی شهرها هم اعتراضات و شعارها سیاسی بوده است، ولی در عین حال هنوز مساله تمام نشده و برای اظهارنظر قطعی باید صبر کرد.»
آتش زیر خاکستر شعلهور شد
محمد مهاجری، تحلیلگر سیاسی و روزنامهنگار هم به «دنیای اقتصاد» گفت این اعتراضات قابل پیشبینی بود و شاید یکی از دلایل شیوه برخورد دولت با اعتراضات از آمادگی ضمنی آنها نشات میگیرد. او توضیح داد: «از زمانی که پزشکیان بر سر کار آمده، به دلیل مشکلات انباشته، تشدید تحریمها و وضعیت اقتصادی کشور، محدود شدن راه مذاکرات ایران و غرب و... انتظار میرفت که مشکلات تشدید شده و اعتراضاتی شکل بگیرد. این فضا محصول ناکارآمدیها و عدم هماهنگی تیم اقتصادی دولت است که کشور را به سمت یک نابسامانی سوق داد. علاوه بر آن جنگ 12 روزه و تبعات آن نیز در ایجاد فضای امروز بیتاثیر نبود. در واقع پیش از جنگ هم انتظار میرفت که اعتراضاتی شکل بگیرد، اما جنگ آن را به تعویق انداخت. در نهایت افزایش 30 درصدی نرخ ارز طی دو ماه گذشته این آتش زیر خاکستر را شعلهور کرد. این اعتراضات اخیر از جنس اعتراضات سال 1396 است که جنبه اقتصادی و حضور طبقه متوسط و نزدیک به متوسط در آن پررنگ بود. به نظر میرسد شاخکهای دولت به درستی کار کرد، موضوعات را اقتصادی دید و بلافاصله در جهت ترمیم آن قدم برداشت. البته به نظر من باید کار بنیادیتری انجام شود. تیم اقتصادی دولت پویا و فعال نیست و توانمندی آن متناسب با شرایط امروز کشور نیست. باید روشهای دولت قبل که ضعیفترین دولت تاریخ جمهوری اسلامی بود، کنار گذاشته و تیم کارکشتهتری انتخاب شود و به بهانه پروژه وفاق از نیروهای ناتوان استفاده نکرد.»
او معتقد است امروز که مطالبات و محمل اعتراضات اقتصادی است باید به آن رسیدگی کرد و در این مورد توضیح داد: «اما اگر به این اعتراضات رسیدگی نشود، این مطالبات به سمت و سوی دیگری خواهد رفت. دولت باید تا فضای اعتراضات در این سطح است سریعتر به وضعیت نابسامان کنونی رسیدگی کند و نشان دهد که توان اداره کشور را دارد. در این شرایط است که اعتراضات در سطح کنونی متوقف خواهد شد. زمانی که جنگ شد ما شاهد شکلگیری انسجام اجتماعی گستردهای بودیم. جز اقلیتی محدود همه پشت ایران ایستادند و مردم هم به خیابان نریختند. انتظار میرفت بعد از شکلگیری این همدلی گسترده، اصلاحات آنی و جدی در کشور صورت بگیرد، حتی اگر جنبه سمبلیک داشته باشد. برای نمونه رفع فیلتر تلگرام یا ملغی شدن قانون انتصاب مشاغل حساس برای داشتن انتخابهای شایستهتر. انتظار میرفت همانطور که قانون موسوم به حجاب ملغی شد در حوزههای دیگر از جمله فیلتر تلگرام هم این اتفاق بیفتد تا سرمایه اجتماعی دولت رو به اضمحلال نرود، اما نه تنها این اتفاق نیفتاد در برخی حوزههای اقتصادی نیز دولت یله و رها عمل کرد و سرمایه اجتماعی رئیسجمهور کمتر شد. اگر مردم اطمینان پیدا کنند که دولت اراده کامل برای رفع مشکلات را دارد، همچنین ترمیم جدی در کابینه انجام شود نباید شاهد ادامهدار شدن اعتراضات باشیم.»
گرچه هنوز برای قضاوت در مورد برخورد با اعتراضات مردم زودهنگام است و تداوم اعتراضات یا خاموش شدن آن تصویر دقیقتری برای تحلیل در اختیار قرار میدهد، اما به نظر میرسد تا این لحظه دست کم دولت تلاش کرد واکنش ایجابی نسبت به اعتراضات 1404 داشته باشد و درصدد شنیدن صدای معترضان است.
