از زیردریایی اتمی تا همراستایی هوش مصنوعی و نیروگاههای هستهای کوچکمقیاس
ابعاد فناورانه سفر پوتین به هند
در حال حاضر حجم تجارت دو کشور به حدود ۷۰میلیارد دلار رسیده و هدفگذاری انجامشده برای ۱۰۰میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ نشاندهنده عزم مسکو و دهلی برای گسترش سبد همکاریهاست. این روند در شرایطی شکل میگیرد که آمریکا تلاش کرده با اعمال تعرفههای ۵۰درصدی بر برخی واردات هندی از روسیه و فشار برای کاهش همکاری نفتی با روسیه، فضای سختی برای دهلی ایجاد کند. واکنش هند، یعنی پافشاری بر ادامه روابط راهبردی با مسکو و همزمان تقویت تعاملات با چین، نشانهای از تعدیل سیاست خارجی این کشور در برابر فشارهای آمریکاست. اما فراتر از مباحث سیاسی، ابعاد فناورانه سفر پوتین به هند را میتوان نقطه کانونی این سفر برشمرد؛ ابعادی که میتواند معادلات قدرت، فناوری و امنیت را در منطقه تحتتاثیر قرار دهد.
۱. گام بلند هند در فناوری زیردریایی هستهای
یکی از مهمترین توافقات، اجاره یک زیردریایی تهاجمی اتمی روسیه به ارزش حدود دومیلیارد دلار برای مدت دهساله بود؛ اقدامی که بهنوعی ادامه مسیر هند برای ساخت اولین زیردریایی تهاجمی بومی محسوب میشود. هند ۱۷ زیردریایی دیزلی در اختیار دارد و ساخت دو زیردریایی اتمی را آغاز کرده است. اما ساخت زیردریایی تهاجمی اتمی فناوریای بسیار پیشرفته محسوب میشود و تنها چهار کشور - روسیه، چین، بریتانیا و فرانسه - از آن برخوردارند. از این رو، اجاره این زیردریایی برای دهلی، فرصتی حیاتی جهت مهندسی معکوس و انتقال تجربیات عملیاتی فراهم میکند. اهمیت این حرکت را میتوان در مقایسه با پیمان AUKUS نیز دید؛ جایی که استرالیا پروژه ساخت زیردریاییهای دیزلی با فرانسه را رها کرد تا زیردریایی اتمی از آمریکا و بریتانیا بگیرد. زیردریاییهای اتمی ساکتترند، عمق عملیاتی بیشتری دارند، مدت طولانیتری زیر آب میمانند و قابلیت حمل موشکهای استراتژیک را دارند. برای هند که در اقیانوس هند با چالشهای امنیتی فزاینده روبهروست، این توافق یک جهش راهبردی به شمار میرود.
۲. همکاریهای فناورانه در حوزه سلامت و داروسازی
در کنار مسائل نظامی، دو کشور یادداشت تفاهمهایی در حوزه داروسازی و درمان امضا کردند که اگرچه جزئیات آن منتشر نشده، اما از منظر فناوریهای نوین پزشکی و انتقال دانش فنی بسیار اهمیت دارد. روسیه یکی از بازیگران اصلی در عرصه فناوری واکسن و تجهیزات پزشکی است و این همکاری میتواند به توسعه زنجیره ارزش سلامت در هند کمک کند.
۳. کریدورهای ترانزیتی، داده و اینترنت؛ پیوند ژئوپلیتیک و فناوری
یکی از مهمترین محورهای این سفر، توسعه مسیرهای ترانزیتی و کانکتیویتی دیجیتال بود. در این میان، کریدور شمال - جنوب (INSTC) جایگاه ویژهای دارد؛ مسیری که ایران نیز در آن نقش کلیدی ایفا میکند. طرحهایی نظیر کشیدن خط ارتباطی از بمبئی به چابهار یا بندرعباس و اتصال آن به روسیه از مسیر قفقاز یا آسیای مرکزی، میتواند هند و روسیه را به یک محور جدید در ترانزیت داده و اینترنت تبدیل کند. با توجه به رشد بیسابقه ترانزیت داده در سالهای اخیر و توسعه پلتفرمهای شرقی مانند TikTok با مراکز داده در آسیا، جریان داده به سمت شرق نیز افزایش یافته است. در چنین شرایطی، نقش هند-روسیه در اقتصاد داده و زیرساختهای اینترنتی میتواند از اهمیت ویژهای برخوردار شود. ارتباط این حوزه با هوش مصنوعی نیز کاملا مستقیم است؛ چراکه ارزشافزوده داده، خوراک اصلی توسعه مدلهای هوش مصنوعی محسوب میشود.
۴. توافق بر سر جابهجایی نیروی کار متخصص IT
یکی از توافقات کمتردیدهشده اما بسیار مهم، تسهیل جابهجایی نیروی کار بین دو کشور است. روسیه با توجه به دکترین جدید خود در حوزه بومیسازی فناوریهای IT و سایبری و دستور پوتین برای رسیدن به استقلال راهبردی در این حوزه، نیاز شدیدی به جذب نیروهای متخصص هندی دارد. هند یکی از بزرگترین مخازن نیروی انسانی برنامهنویس و متخصص هوش مصنوعی در جهان است و این توافق میتواند شکاف نیروی انسانی روسیه در حوزه IT را پر کند.
۵. نیروگاههای کوچکمقیاس برای عصر هوش مصنوعی
در حوزه انرژی، روسیه که سابقه طولانی در ساخت نیروگاههای اتمی بزرگ در هند دارد، این بار بحث نیروگاههای کوچکمقیاس (SMR) را مطرح کرد. SMRها با ظرفیت تولید برق ۵ تا ۳۰۰ مگاوات، به دلیل هزینه کمتر، ساخت سریعتر و نیاز پایین به زیرساخت، گزینهای مناسب برای مراکز داده و خوشههای کامپیوتری هوش مصنوعی هستند؛ زیرا تامین انرژی پایدار و ارزان برای GPUها به یکی از چالشهای حیاتی جهان تبدیل شده است. این بحث کاملا جدید و استراتژیک است و میتواند هند را به یکی از کشورهای پیشرو در زیرساخت محاسباتی تبدیل کند.
۶. سیستمهای مالی، رمزارز ملی و توکنایز کردن داراییها
دو کشور همچنین بر استفاده از ارزهای ملی به جای دلار، اتصال سیستمهای پرداخت ملی و همکاری بر سر ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) تاکید کردند. موضوع دیگری که در این سفر مطرح شد، توکنیزاسیون داراییهاست؛ روندی که در حال تبدیل شدن به یکی از پیشرفتهترین حوزههای فینتک در جهان است. اگرچه این بخش جنبههای اقتصادی هم دارد، اما فناوریهای بلاکچین، رمزنگاری و زیرساختهای پیامرسان مالی، آن را به موضوعی فناورانه و راهبردی تبدیل کرده است.
۷. همکاری عمیق در حوزه هوش مصنوعی
بیشک یکی از مهمترین بخشهای این سفر، توافق در حوزه هوش مصنوعی و مدلهای زبانی بزرگ (LLM) بود. روسیه با وجود توان علمی بالا، به دلیل جمعیت کمتر نسبت به هند، محدودیتهایی در آموزش مدلهای هوش مصنوعی دارد. به همین دلیل، شرکتهایی مانند Yandex و T۱ به دنبال ارائه مدلهای خود به هند در قالب وایت لیبل هستند تا این کشور بتواند با دادههای عظیم جمعیتی خود مدلهای روسی را آموزش داده و گسترش دهد. این همکاری میتواند جایگاهی ویژه برای دو کشور در رقابت جهانی هوش مصنوعی ایجاد کند.
جمعبندی
سفر اخیر پوتین به هند نشان داد که روابط این دو کشور از سطح همکاریهای سنتی انرژی و دفاع فراتر رفته و وارد مرحلهای عمیقتر و فناورانهتر شده است. ابعادی مانند زیردریایی اتمی، ترانزیت داده، هوش مصنوعی، SMRها و سیستمهای مالی دیجیتال نشان میدهد که محور مسکو - دهلی در حال شکل دادن به یک معادله جدید ژئوپلیتیک فناوری در اوراسیاست. این روند برای ایران نیز حائز اهمیت است؛ بهویژه از منظر کریدور شمال - جنوب، ترانزیت داده، تولید برق برای بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی و نیز همکاریهای فناورانه. علاوه بر این، تجربه روسیه و هند میتواند الگویی قابل مطالعه برای توسعه همکاریهای فناورانه سهجانبه باشد.
* استاد دانشگاه تهران
