تبعات انتشار نادقیق گزارش‌های آماری چیست؟
آماردهی در «مه»
علیرضا کتانی: مرکز آمار ایران به‌تازگی آمارهای مربوط به شاخص قیمت مصرف‌کننده به صورت سالانه و از سال ۱۳۱۵ را منتشر کرده است. این نهاد آماری همچنین آمار شاخص قیمت مصرف‌کننده خانوارهای شهری و خانوارهای روستایی را به صورت ماهانه و از سال ۱۳۶۱ منتشر کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مرکز آمار، آمارهای تاریخی خود از داده‌های بانک مرکزی استخراج کرده و با اعمال روش‌های آماری، آنها را تغییر داده و منتشر کرده است؛ با‌این‌حال، به نظر نمی‌رسد آمارهای این نهاد از اعتبار بیشتری نسبت به آمارهای بانک مرکزی داشته باشد. با توجه به این وضعیت در میان بسیاری از کارشناسان این شبهه ایجاد شده که آیا آمارهای بانک مرکزی و مرکز آمار اساسا از اعتبار و دقت لازم برای تحلیل اقتصادی مبتنی بر آنها برخوردار هستند؟
مرکز آمار ایران به‌تازگی سری زمانی شاخص قیمت مصرف‌کننده را از سال ۱۳۱۵ تا ۱۴۰۱ و شاخص قیمت مصرف‌کننده خانوارهای شهری و خانوارهای روستایی را به صورت ماهانه و از سال ۱۳۶۱ منتشر کرده است. به‌رغم اینکه انتشار آمارهای این‌چنینی از سوی مراکز آماری کشور را می‌توان گامی مثبت تلقی کرد، اما این آمارها دچار ضعف‌های عمده‌ای هستند که استفاده از آنها را، به‌خصوص هرچه از سال‌های پایه دور می‌شویم، دشوارتر می‌کند. همچنین شاخص قیمت مصرف‌کننده خانوارهای شهری و خانوارهای روستایی به صورت جداگانه از سال ۱۳۶۱ منتشر شده است، اما تورم کل، که نیازمند وزن‌دهی به هر یک از این تورم‌ها در محاسبه است، منتشر نشده است.
نگاهی به شاخص قیمت مصرف‌کننده اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران نیز نشان می‌دهد این شاخص در بسیاری از سال‌ها، به‌خصوص سال‌های آغازین سری زمانی، یعنی حدود ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۹، رقم تورم را برابر با صفر اعلام کرده است. با توجه به اینکه تورم در این سال‌ها براساس اعلام بانک مرکزی برابر با صفر نیست، به نظر می‌رسد ارقام اعلامی مرکز آمار، به‌خصوص در رابطه با سال‌های آغازین، چندان دقیق نباشد.
یکی از موضوعات مهم در بررسی سیستم آماری کشور، اختلاف میان آمارهای منتشرشده توسط مرکز آمار ایران و بانک مرکزی است. این دو نهاد، شاخص‌های کلیدی مانند تورم و شاخص قیمت مصرف‌کننده را منتشر می‌کنند، اما تفاوت در روش‌های محاسبه و نتایج ارائه‌شده باعث شده اعتبار آمارهای هر دو نهاد مورد پرسش قرار گیرد.
نقدی بر وضعیت آماردهی در ایران
معضل همیشگی دستگاه‌های منتشرکننده آمار در کشور این بوده که اعلام و انتشار آمارهای تخصصی در کشور مبتنی بر فرایندی شفاف نبوده و در یک فضای دربسته صورت می‌گیرد. در کشورهای توسعه‌یافته و اقتصادهای پیشرفته شیوه محاسبه آمارها به صورت دقیق و واضح توسط نهادهای آماری اعلام می‌شود و داده‌های خامی که با استفاده از آنها شاخص‌های اقتصادی استخراج شده‌اند نیز منتشر می‌شود، به طوری که افراد و متخصصان به صورت مستقل توانایی محاسبه همان شاخص را با استفاده از داده‌های خام داشته باشند.
علاوه بر این، انتشار آمار در سازمان‌های آماری و بانک‌های مرکزی کشورهای در‌حال‌توسعه، همچون بانک مرکزی روسیه یا ترکیه یا حتی آرژانتین، براساس یک تقویم آماری مشخص و دقیق است که حتی ساعت اعلام آمار را از قبل مشخص می‌کند. این در حالی است که در کشور ما انتشار آمارها مبتنی بر سلیقه صورت می‌گیرد و هنگامی که آمار مثبت و به لحاظ سیاسی پیامد خاصی داشته باشد منتشر می‌شود، اما در صورتی که آمار مطابق با سلیقه گروه‌های سیاسی نباشد انتشار نمی‌یابد. در این شرایط به نظر می‌رسد انتشار آمارهای اقتصادی تا حد زیادی تحت‌تاثیر ملاحظات سیاسی قرار دارد. در مواقعی که آمارها مثبت و نشان‌دهنده عملکرد مناسب دولت باشند، این داده‌ها به‌سرعت منتشر می‌شوند. اما در شرایطی که آمارها نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب اقتصادی باشند، انتشار آنها با تاخیر مواجه یا حتی به طور کامل متوقف می‌شود.
اهمیت آمارهای دقیق برای سیاستگذاری اقتصادی
فارغ از مسائل سیاسی موثر بر انتشار و عدم انتشار آمارها، پژوهشگران برای دریافت بسیاری از آمارهای اقتصادی، دچار تنگناهای ناشی از بوروکراسی و عدم شفافیت موجود در سازمان‌های آماری هستند. سازمان‌های آماری، حتی آمارهایی را که چندان اهمیت خاصی از منظر سیاسی ندارند، به دشواری منتشر می‌کنند و در دسترس پژوهشگران قرار نمی‌دهند. همه این موارد در شرایطی است که بودجه نهادهای آماری همچون مرکز آمار ایران در مقایسه با سایر نهادها و دستگاه‌های عریض و طویل کم است و این مساله با توجه به آمارهای متعدد و حیاتی که در این مراکز بررسی و منتشر می‌شود، بر کیفیت آماری قطعا اثرگذار خواهد بود.
علاوه بر این، آمارهای اقتصادی یکی از ابزارهای اصلی برای سیاستگذاری اقتصادی هستند. دولت‌ها و نهادهای تصمیم‌گیرنده، برای تدوین و اجرای سیاست‌های اقتصادی، به داده‌های دقیق و به‌روز نیاز دارند. نواقص موجود در سیستم آماری ایران می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری‌های اشتباه و پیامدهای منفی اقتصادی شود. بی‌اعتمادی عمومی به آمارهای رسمی، یکی دیگر از پیامدهای سیستم آماری غیرشفاف است. زمانی که مردم و فعالان اقتصادی به آمارهای رسمی اعتماد نداشته باشند، ممکن است این آمارها را نادیده بگیرند و تصمیمات خود را بر اساس اطلاعات غیررسمی اتخاذ کنند. این مساله می‌تواند باعث افزایش بی‌نظمی در بازارها و کاهش کارآیی سیاست‌های اقتصادی شود.
چرا باید آمارها منظم منتشر شوند؟
انتشار منظم آمارهای اقتصادی نقش کلیدی در مدیریت بهینه اقتصاد و ارتقای شفافیت دارد و مبنای تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. این آمارها با ارائه اطلاعات به‌روز و دقیق به سیاستگذاران، مدیران و سرمایه‌گذاران، امکان تحلیل دقیق شرایط اقتصادی، شناسایی چالش‌ها، پیش‌بینی روندهای آینده و اتخاذ تصمیم‌های آگاهانه را فراهم می‌کنند.
علاوه بر این، داده‌های آماری ابزار مهمی برای برنامه‌ریزی اقتصادی هستند و به طراحی سیاست‌های کارآمد مالی، پولی، اشتغال و توسعه کمک می‌کنند. این اطلاعات امکان ارزیابی عملکرد اقتصادی و مقایسه پیشرفت‌ها در دوره‌های زمانی مختلف را نیز فراهم می‌کنند و به اصلاح سیاست‌های ناکارآمد منجر می‌شوند. انتشار آمارهای شفاف و منظم باعث جلب اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی شده و با کاهش ابهام در بازار، ریسک‌های اقتصادی را مدیریت می‌کند. به‌طور کلی، آمارهای اقتصادی ابزار ضروری برای مدیریت بهینه اقتصاد کلان، افزایش شفافیت، تقویت اعتماد عمومی و ایجاد محیط اقتصادی پایدار و قابل‌پیش‌بینی هستند.
